Ειρήνη και συγκρούσεις στις φαβέλες του Ρίο

 Για χρόνια, ο δρόμος μεταξύ του διεθνούς αεροδρομίου του Ρίο ντε Τζανέιρο και των τουριστικών και εμπορικών τομέων της πόλης εκτεινόταν παράλληλα σε τείχος ύψους τριών μέτρων από χάλυβα και μπετόν, που είχε σχεδιαστεί, για να εκτρέπει τις αδέσποτες σφαίρες από την κοντινή φαβέλα Μαρέ (παραγκούπολη). Είχα συχνά τον άχαρο ρόλο να εξηγώ τον σκοπό του σε φίλους από το εξωτερικό. Όμως, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στην πόλη τον περασμένο μήνα, ήταν πιο εμφανές από ποτέ. Στο τελευταίο στάδιο ενός μακροχρόνιου προγράμματος ειρήνευσης ο στρατός, το ναυτικό και η αστυνομία της Βραζιλίας έχουν καταλάβει τη Μαρέ, η οποία με 130.000 κατοίκους είναι μία από τις μεγαλύτερες παραγκουπόλεις στη Λατινική Αμερική.

Όπως πολλές μεγαλουπόλεις σε όλο τον κόσμο, το Ρίο έχει αναπτυχθεί γρήγορα και χαοτικά. Η περιοχή κοντά στις κεντρικές αποβάθρες, ένας οικισμός μισοκατεστραμμένων κτηρίων, που μαστίζεται από το έγκλημα, τώρα είναι γεμάτη από γερανούς και οικοδόμους, οι οποίοι χτίζουν αυτό που οι αρχές και οι Cariocas (ντόπιοι) αποκαλούν «Wonder Port». Η ανάπτυξη περιλαμβάνει ένα ενυδρείο, ένα μοντέρνο (αν και κάπως μυστηριώδες) «μουσείο του αύριο» και ένα συγκρότημα ουρανοξυστών που θα στεγάζονται γραφεία, αξίας 2,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ, που χρηματοδοτούνται από τον Donald Trump.

Σύμφωνα τον Luiz Inácio Lula da Silva, που διετέλεσε πρόεδρος από το 2003 έως 2011, η Βραζιλία κέρδισε το δικαίωμα να φιλοξενήσει δύο γεγονότα με στόχο να αναδειχθεί ως παγκόσμιας κλάσης δύναμη: το Παγκόσμιο Κύπελλο του 2014, αναμένεται να ξεκινήσει τον Ιούνιο, και τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2016. Το πρόγραμμα ειρήνευσης εφαρμόζεται λόγω αυτών των γεγονότων και του έχουν προσδώσει έναν χαρακτήρα επείγουσας ανάγκης που έγινε η αιτία για την εφαρμογή καινοτόμων στρατιωτικών και κοινωνικο-οικονομικών τεχνικών, για την διεκδίκηση αστικών περιοχών που βρίσκονται εκτός κρατικού ελέγχου. Για το λόγο αυτό, έχει κερδίσει μια θέση στην ιστορία του αστικού πολέμου. Το πρόγραμμα στήριξε την ανακαίνιση πολλών γειτονιών, ακόμη και ενθάρρυνε τη δημιουργία ξενοδοχείων και επιχειρήσεων στις φαβέλες που βρίσκονται στους λόφους με θέα τις παραλίες του πλούσιου νότιου τμήματος του Ρίο.

Ως μέρος μιας διεθνούς αντιπροσωπείας που παρατηρεί το έργο Afro Reggae (το οποίο ενθαρρύνει τους νέους ανθρώπους να ασχοληθούν με τη μουσική και όχι με το έγκλημα), επισκέφθηκα επίσης το Βιγκάριο Γκεράλ, όπου το 1993 η στρατιωτική αστυνομία κατέσφαξε 21 πολίτες. Η περιοχή επιλέχθηκε γιατί δεν είχαν αναπτυχθεί εκεί Ειρηνευτικές Αστυνομικές Μονάδες (UPP), ενώ οι «ειρηνευμένες» φαβέλες κρίθηκαν ότι ήταν πολύ ασταθείς.

Παρά τα προβλήματα αυτά, το πρόγραμμα ειρήνευσης έχει μειώσει σημαντικά τη δύναμη των εγκληματικών ομάδων στο Ρίο. Όταν έρχονται αντιμέτωποι με στρατιώτες και τεθωρακισμένα οχήματα, τα μέλη της Comando Vermelho (Κόκκινη Διοίκηση), της πιο ισχυρής εγκληματικής ομάδας του Ρίο, έχουν προβάλει μικρή αντίσταση και συχνά τράπηκαν σε φυγή. Το μάθημα από τα τελευταία χρόνια του αστικού πολέμου και της διατήρησης της ειρήνης στις φτωχογειτονιές της πόλης είναι ότι οι συμμορίες λειτουργούν με μια νοοτροπία παρόμοια με εκείνη του κλασικού αντάρτη, που επιδιώκουν να παρενοχλούν τις κυβερνητικές δυνάμεις, να βρουν τα αδύνατα σημεία και να αποφεύγουν την άμεση σύγκρουση που θα μπορούσε να οδηγήσει σε υψηλές απώλειες για την ασθενέστερη πλευρά.

Το γεγονός ότι 2.700 άνδρες και γυναίκες (2.050 από τους οποίους είναι μέλη του τακτικού στρατού) ήταν απαραίτητοι για την κατάληψη του συγκροτήματος Μαρέ, δείχνει την έκταση της κυριαρχίας των συμμοριών στις περιοχές αυτές. Η παραγκούπολη ήταν χωρισμένη σε δύο αντίπαλες συμμορίες: την Comando Vermelho και την Terceiro Comando Puro (Τρίτη Καθαρή Διοίκηση). Ακολουθώντας ένα καθιερωμένο πρότυπο, η επιχείρηση άρχισε με την εκδίωξη των βαριά οπλισμένων ομάδων από μια ομάδα που αποτελείται από κοινού από στρατιωτικό προσωπικό και μέλη της στρατιωτικής αστυνομίας και ακολούθησαν κοινωνικά προγράμματα και μόνιμη παρουσία του κράτους. Ήταν τόσο μια επιχειρησιακή επιτυχία, όσο και μια συμβολική νίκη για το Βραζιλιάνικο κράτος. Όντας κοντά σε τρεις σημαντικές εθνικές οδούς (βλ. χάρτη), η Μαρέ και εγκληματικές ομάδες της είχαν γίνει μια σοβαρή απειλή για την ασφάλεια, για να μην πούμε μια κηλίδα στην παγκόσμια εικόνα της Βραζιλίας.

Η κατάληψη ξεκίνησε ως μία από τις πιο σκληρές προκλήσεις για τις δυνάμεις ασφαλείας στις φαβέλες του Ρίο, μέχρι τώρα, τόσο με επιθέσεις από εγκληματικές ομάδες, όσο  και με διαμαρτυρίες από τους κατοίκους. Η Κοπακαμπάνα, μία από τις ειδυλλιακές περιοχές του Ρίο, είδε την αστυνομία να συγκρούεται με διαδηλωτές από τη γειτονική φαβέλα Παβάου-Παβαουζίνιο στα τέλη Απριλίου. Τα αίτια του περιστατικού φαίνεται να είναι ο θάνατος ενός νεαρού κατοίκου του οποίου το σώμα λέγεται ότι έφερε σημάδια βασανιστηρίων. Όντας ήδη κουρασμένοι από την κακοποίηση από την αστυνομία και τους τυχαίους πυροβολισμούς, οι κάτοικοι κατηγόρησαν για τον θάνατο αξιωματικούς της τοπικής μονάδας UPP. Η Comando Vermelho έχει παρακολουθήσει τέτοιες διαδηλώσεις με ενδιαφέρον και υιοθέτησε μια αποτελεσματική τακτική των ανταρτών: την ενθάρρυνση και την καπήλευση της δυσαρέσκειας του πληθυσμού με τις αρχές ως μέσο μείωσης της αντίστασης στις περιοχές πριν την ανακατάληψή τους.

Το τελευταίο ξέσπασμα των ταραχών επαναλαμβάνει το μοτίβο της Comando Vermelho της οργάνωσης επιθέσεων κατά τη διάρκεια ή αμέσως μετά στις διαδηλώσεις σε ή κοντά σε φαβέλες. Αυτή η συντονισμένη στρατηγική φαίνεται να είναι σχεδιασμένη, για να συντρίψει τους αστυνομικούς που βρίσκονται διάσπαρτοι στις χαοτικές και πυκνοκατοικημένες φτωχογειτονιές της πόλης, που στεγάζουν 1,5 εκατομμύρια πολίτες. Οι αρχές αντιμετωπίζουν αυτό που ο Υπουργός Κρατικής Ασφαλείας José Mariano Beltrame αποκάλεσε τα «προβλήματα του πολέμου» και «τρομοκρατία κατά του κράτους».

Μέσα στο γενικό χάος στην Κόπακαμπάνα και στο Παβάου-Παβαουζίνιο, οι αξιωματικοί που σταθμεύουν στην τοπική βάση της UPP δέχθηκαν επίθεση από ένοπλους. Συνολικά 19 αστυνομικοί έχουν σκοτωθεί στο Ρίο φέτος, περισσότεροι απ’ όσους στη διάρκεια ολόκληρου του 2013. Χρησιμοποιώντας τα τοπικά μέσα ενημέρωσης και επίσημες αναφορές, το IISS μέτρησε τουλάχιστον 14 επιθέσεις από συμμορίες εναντίον της αστυνομίας και μονάδων της UPP το 2014. Το γεγονός ότι μερικές από αυτές σημειώθηκαν ταυτόχρονα έχει αποδείξει την ικανότητα των εγκληματικών ομάδων να συντονίζουν τις ενέργειές τους κατά των αρχών. Τα περισσότερα από τα περιστατικά έχουν συνδεθεί με την Comando Vermelho, η οποία εξακολουθεί να δρα παρά το γεγονός ότι υπέστη σοβαρά πλήγματα κατά τη διάρκεια των τελευταίων έξι ετών του προγράμματος ειρήνευσης.

Το 2010 ο Beltrame ήταν έτοιμος να αναλάβει δράση εναντίον της έδρας της Comando Vermelho στη Βίλα Κρουζέϊρο, που βρίσκεται στο βόρειο Ρίο, όταν οι ηγέτες της συμμορίας διέταξαν τους υφισταμένους τους να προκαλέσουν ταραχές. Δεκάδες αυτοκίνητα και λεωφορεία κάηκαν, μεγάλοι δρόμοι έκλεισαν και παράτολμες ληστείες έλαβαν χώρα σε όλη την πόλη. Σύμφωνα με τον Beltrame, ο στόχος ήταν να «σταλεί ένα μήνυμα» στις αρχές ότι το κόστος της κατοχής θα είναι υψηλό.

Μέσα στο πρόσφατο κύμα της εγκληματικής βίας, το υψηλότερο εναντίον των μονάδων της UPP μέχρι στιγμής, ο Beltrame εξέδωσε την αυτοβιογραφία του. Είναι η καλύτερη, από πρώτο χέρι περιγραφή του αστικού πολέμου στο Ρίο μέχρι σήμερα και εκφράζει την άποψή του ότι «η κατάληψη είναι εύκολη, η διατήρηση [του εδάφους] είναι το δύσκολο μέρος». Το βιβλίο μοιάζει με αντεπαναστατικό εγχειρίδιο: «η λογική για την διάλυση της δύναμης του διακινητή [ναρκωτικών]  ήταν να ταρακουνηθεί η εδαφική κυριαρχία του», γράφει. «Αν τα ναρκωτικά κατασχεθούν, αγοράζει περισσότερα. Αν συλληφθεί, αντικαθίσταται μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Όμως, εάν χάσει έδαφος, το οποίο προστατεύεται με όπλα, είναι ευάλωτος». Οι πραγματικά επικίνδυνες εγκληματικές αντιδράσεις έχουν σημειωθεί πριν από την κύρια ανάπτυξη των κρατικών δυνάμεων ή αφού το μεγαλύτερο μέρος του προσωπικού ασφαλείας έχει αρχίσει να αποχωρεί από την περιοχή, καθώς οι συμμορίες προσπαθούν να αποτρέψουν περαιτέρω καταλήψεις ή να ανακτήσουν το χαμένο έδαφος.

Κατά κάποιο τρόπο, οι UPP έχουν γίνει θύματα της ίδιας της επιτυχίας τους. Οι αρχές έχουν βολευτεί με την ιδέα ότι οι εγκληματικές ομάδες θα τρέξουν μόλις δουν τις δυνάμεις ασφαλείας  και θα συνεχίσουν να τρέχουν. Παραμένουν άπειροι αστυνομικοί να περιπολούν σε μεγάλες περιοχές, ενώ οι συνεργάτες τους επικεντρώνουν τις προσπάθειές τους αλλού και η παροχή κοινωνικών υπηρεσιών είναι πολύ αργή. Η σπασμωδική κίνηση από την Comando Vermelho ίσως υποδηλώνει ότι η επέκταση του προγράμματος, τόσο γρήγορα, να ήταν λάθος. Όπως έδειξαν οι ταραχές στην Κοπακαμπάνα, αυτό έχει αφήσει κενά στην ασφάλεια, ιδιαίτερα στην αξιολόγηση των αξιωματικών.

Η υποστήριξη των κατοίκων στις φαβέλες προς την UPP έχει μειωθεί από το 90% το 2010 στο 70% σήμερα. Αυτό συμβαίνει παρά τις σημαντικές βελτιώσεις στην ασφάλεια: τα ποσοστά εγκληματικότητας έχουν μειωθεί σε πολλές ειρηνευμένες φτωχογειτονιές και το 2012 στις  πρώτες 28 κοινότητες που καταλήφθηκαν από μονάδες της UPP έχουν καταγραφεί  8,7 ανθρωποκτονίες ανά 100.000 κατοίκους, δηλαδή λιγότερο από το μισό του εθνικού μέσου όρου.

Η εκμετάλλευση της δημόσιας δυσαρέσκειας από τη Comando Vermelho καταδεικνύει μια σημαντική σύνδεση μεταξύ της επιτυχίας των επιχειρήσεων αστικής ασφάλειας και της λαϊκής υποστήριξης. Ο πληθυσμός είναι τόσο ζωτικής σημασίας για το πρόγραμμα ειρήνευσης του Ρίο, όσο και σε κάθε αποστολή καταστολής των εξεγέρσεων στην πρόσφατη ιστορία. Παρά τις βελτιώσεις στην ασφάλεια και πολλές τακτικές νίκες, οι αρχές του Ρίο έχουν υποστεί πλήγμα στη μάχη για την λαϊκή έγκριση, και πρέπει να δράσουν γρήγορα για να ανακάμψουν. Θα χρειαστεί κάποιο χρονικό διάστημα, πριν μπορέσουν οι επισκέπτες να ταξιδεύουν από το αεροδρόμιο προς το κέντρο της πόλης, χωρίς να περνούν από το τείχος της Μαρέ.Του Antonio Sampaio

Μπορείτε να δείτε το κείμενο εδώ:http://www.iiss.org/en/politics%20and%20strategy/blogsections/2014-d2de/may-b015/brazil-favela-3b61

ΑΠΟΔΟΣΗ:www.capital.gr