THE GLOBAL CHESSBOARD: Ξεθάβοντας το παρελθόν της Τουρκίας

Πέμπτη 12 Μαρτίου 2015

Ξεθάβοντας το παρελθόν της Τουρκίας

Το τζαμί του σουλτάνου Αχμέτ στην Κωνσταντινούπολη κατά την διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. (Abdullah frères / Wikimedia Commons)

Το πρωί της 22ας Φεβρουαρίου, πάνω από 500 Τούρκοι στρατιώτες μεταφέρθηκαν [1] στην Συρία για να εξάγουν την σορό του Σουλεϊμάν Σαχ -παππού του Οσμάν Α’, του ιδρυτή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας- από ένα μικρό μαυσωλείο στις όχθες του ποταμού Ευφράτη. Αν κι ο Σουλεϊμάν Σαχ δεν υπήρξε ποτέ ιδιαίτερα διάσημος ή σημαντικός σε σύγκριση με άλλους Οθωμανούς προγόνους, ο τάφος του ήταν μέρος της Τουρκίας, σύμφωνα με μια συνθήκη του 1921, και οι φρουροί του βρίσκονταν τεχνικά επί τουρκικού εδάφους. Καθώς αμφότεροι είχαν περικυκλωθεί εδώ και μήνες από μαχητές του Ισλαμικού Κράτους του Ιράκ και της αλ-Σαμ (ISIS), ο πρωθυπουργός της Τουρκίας, Αχμέτ Νταβούτογλου, επέμεινε ότι η απόσυρση των λειψάνων και των φρουρών αποτελούσε μέσο για την προστασία της εθνικής τους τιμής. «Οι χώρες που δεν προστατεύουν τα ιστορικά τους σύμβολα δεν μπορούν να οικοδομήσουν το μέλλον τους», είπε. Η αντιπολίτευση, εν τω μεταξύ, έσπευσε να κατηγορήσει την κυβέρνηση ότι θυσιάζει τουρκικό έδαφος για πρώτη φορά σε διάστημα σχεδόν ενός αιώνα.

Αυτή η εισβολή στην Συρία ανανέωσε φυσικά τις ανησυχίες ότι η σύγχρονη Τουρκία, κατά κάποιον τρόπο, ξεθάβει το οθωμανικό παρελθόν της. Πράγματι, τέτοιες κατηγορίες παρουσιάστηκαν ήδη από το 1937, μόλις 15 χρόνια μετά το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ως απάντηση σε μια διαφορετική εδαφική σύγκρουση με την Συρία. Σύμφωνα με την ιστορικό Sarah Shields [2], ο Γάλλος αυτοκρατορικός αξιωματικός, Damien de Martel, επικαλέστηκε το φάντασμα του νεο-οθωμανισμού, όταν ο Κεμάλ Ατατούρκ, ο πρώτος πρόεδρος της Τουρκίας, απαίτησε από την Γαλλία να παραχωρήσει την Αλεξανδρέττα (την νυν νότια τουρκική επαρχία Χατάι) στην Τουρκία, έστω κι αν οι εθνικιστές της Συρίας θεωρούσαν πως θα ήταν παράνομη μια τέτοια προσάρτηση. Το αίτημα του Ατατούρκ, όπως προειδοποίησε τότε ο Martel [3], ήταν η απόδειξη ότι σύντομα θα «επέστρεφε στην πολιτική των σουλτάνων» και θα άρχιζε την ανακατάληψη της Εγγύς Ανατολής.

Από την δεκαετία του 1930 έως το 2015, η Τουρκία πράγματι κραδαίνει την νεο-οθωμανική ρητορική για να υποστηρίξει μια σειρά από διαφορετικές, ακόμη και αντιφατικές πολιτικές. Το να εξετάσουμε την εξέλιξη του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιήθηκε ο όρος αυτός μπορεί να βοηθήσει στην επεξήγηση των τρεχόντων διλημμάτων εξωτερικής πολιτικής του κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) στην Μέση Ανατολή.

Η ΛΟΓΙΚΗ ΥΠΕΡΤΕΡΕΙ ΤΟΥ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΟΣ

Η εξωτερική πολιτική του Ατατούρκ [4] χαρακτηριζόταν σε μεγάλο βαθμό από ουδετερότητα και απομονωτισμό. Με εξαίρεση την Αλεξανδρέττα και μια σύντομη διαφωνία με το Ηνωμένο Βασίλειο για την ιρακινή επαρχία της Μοσούλης, απέρριψε τις αλυτρωτικές διεκδικήσεις πρώην οθωμανικών εδαφών. Ανησυχώντας σε μεγάλο βαθμό για την διατήρηση όσων είχε από την αρπάγη των δυτικών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, ο Ατατούρκ επικεντρώθηκε στην ανοικοδόμηση του τουρκικού κράτους και της οικονομίας στο εσωτερικό της Ανατολίας.

Η πολιτική αυτή άλλαξε δραματικά, όμως, μετά την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου. Η ένταξη στο ΝΑΤΟ με σκοπό την αντιμετώπιση μιας ανανεωμένης σοβιετικής απειλής αποτελούσε, κατά μια έννοια, μια εξαιρετικά νεο-οθωμανική πολιτική ˑ για το μεγαλύτερο μέρος του δέκατου ένατου αιώνα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε συμμαχήσει με το Ηνωμένο Βασίλειο, την τότε διαπρεπή υπερδύναμη της Δύσης, για να ισορροπήσει απέναντι στην τσαρική Ρωσία. Με το Δόγμα Τρούμαν, το οποίο προέβλεπε εκατομμύρια για οικονομική και στρατιωτική βοήθεια προς την Τουρκία, οι Ηνωμένες Πολιτείες πήραν την θέση της Βρετανίας.

Όπως ήταν αναμενόμενο, στα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, Τούρκοι κι Αμερικανοί διπλωμάτες επικαλούνταν συχνά την μακρά ιστορία της σύγκρουσης των Οθωμανών με την Ρωσία τόσο για να εμπνεύσουν, όσο και για να την χρησιμοποιήσουν ως προπαγάνδα. Οι Τούρκοι στρατιώτες που αγωνίζονταν στον πόλεμο της Κορέας χαιρετίζονταν ως εγγονοί των γενιτσάρων, της ελίτ του πεζικού των σουλτάνων. Υπήρχαν φήμες πως οι Οθωμανοί ήρωες πολέμου μπορούσαν [5] ακόμα και να ενώνονταν μυστικά μαζί τους στο πεδίο της μάχης. Αλλά η ανανέωση της νεο-οθωμανικής ρητορικής έφερε επίσης επιπλοκές. Οι Αμερικανοί διπλωμάτες φοβούνταν ότι θα αποξενώσει τον νέο σύμμαχο της Τουρκίας, την Ελλάδα, καθώς και τους πρόσφατα ανεξάρτητους Άραβες γείτονές της. Εκείνη την εποχή, η Ουάσιγκτον ενθάρρυνε την Τουρκία να κατευθύνει την Μέση Ανατολή, με έναν οθωμανικό τρόπο, σε μια συμμαχία κατά της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά προειδοποίησε την Τουρκία να προχωρήσει προσεκτικά δεδομένου ότι πολλοί Άραβες δεν έχουν ιδιαίτερα καλές αναμνήσεις από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο όρος «νεο-οθωμανικός» επανήλθε στην επικαιρότητα, πιο συχνά σε σχέση με [6] τα οικονομικά κίνητρα προσέγγισης του Τούρκου ηγέτη, Τουργκούτ Οζάλ, στην Κεντρική Ασία - παρεμπιπτόντως, μια περιοχή που δεν υπήρξε ποτέ μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Είναι απίθανο να ασχολήθηκε ο Οζάλ με την αναβίωση του οθωμανικού παρελθόντος. Ήταν επιχειρηματίας και το κίνητρό του πίσω από την επέκταση της περιφερειακής επιρροής της Τουρκίας ήταν επιχειρηματικό -να δημιουργήσει ευκαιρίες για Τούρκους βιομηχάνους που προσανατολίζονταν όλο και περισσότερο στις εξαγωγές. Τον λεγόμενο νεο-οθωμανισμό του Οζάλ τροφοδοτούσε ο ενθουσιασμός του για την ελεύθερη αγορά, η οποία δεν αποτελούσε ποτέ οθωμανικό ιδανικό. Στην πραγματικότητα, ο Οζάλ υιοθέτησε μια φιλοδυτική ερμηνεία του οθωμανισμού –συγκρίνοντας ακόμα και την οθωμανική εγχώρια πολιτική της φιλελεύθερης αποκέντρωσης με εκείνη των Ηνωμένων Πολιτειών.

ΣΤΗΝ ΣΩΣΤΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Όταν το ΑΚΡ ανέλαβε την εξουσία το 2003, συνέχισε τις οικονομικές πολιτικές του Οζάλ, και πολλοί παρατηρητές [7] συνέχισαν να χρησιμοποιούν τον όρο «νεο-οθωμανική» για να περιγράψουν την περιφερειακή εξωτερική πολιτική του, η οποία είχε στραφεί προς την Μέση Ανατολή, την ώρα που η Τουρκία αναζητούσε νέες αγορές για τον δυναμικό βιομηχανικό τομέα της. Τόσο η ανάπτυξη μιας νέας αίσθησης πλούτου, όσο κι η γεωπολιτική ασφάλεια, αποτέλεσαν γνώμονες μιας εξωτερικής πολιτικής που χαρακτηριζόταν από μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και ταίριαζε απόλυτα με την οθωμανική ετικέτα.

Την ίδια στιγμή, η ισλαμιστική κοσμοθεωρία του ΑΚΡ και οι συχνές του συγκρούσεις με τους Αμερικανούς πολιτικούς οδήγησαν στην χρήση του «νεο-οθωμανισμού» από τους επικριτές του ως σύντομη περιγραφή ενός είδους ασαφούς ισλαμιστικής ή αντι-αμερικανικής πολιτικής. Κατά την τελευταία δεκαετία, οι επικριτές αυτοί κατηγόρησαν το ΑΚΡ για νεο-οθωμανισμό ή ισλαμισμό, κάθε φορά που οι Τούρκοι ηγέτες ταξίδευαν για επίσημες επισκέψεις οπουδήποτε ανατολικά της Άγκυρας, ακόμη και αν η χώρα ήταν σιιτική, επιθετικά κοσμική ή κάποιες φορές, όπως στην περίπτωση της Ρωσίας, κυρίως χριστιανική.

Αλλά αυτές οι πολιτικές είχαν νόημα υπό το πρίσμα της επέκτασης των οικονομικών συμφερόντων της Τουρκίας, τα οποία οδήγησαν το ΑΚΡ να προωθήσει τις σχέσεις του με χώρες που στρέφονταν κατά της Δύσης και προσέφεραν επικερδείς ευκαιρίες για τους Τούρκους επιχειρηματίες. Αυτή, πράγματι, ήταν η προσέγγιση που οδήγησε τον τότε πρωθυπουργό, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, να περάσει χρόνια προσπαθώντας να προσεγγίσει [8] τόσο τον πρόεδρο της Συρίας, Μπασάρ αλ-Άσαντ, όσο και την Τεχεράνη.

Μόνο όταν έκανε την εμφάνισή της η Αραβική Άνοιξη, η ρεαλιστική εξωτερική πολιτική του ΑΚΡ έδωσε την θέση της σε μια όλο και πιο ισλαμιστική πολιτική. Σε μια χαοτική περίοδο χωρίς σαφή ή λογική προσέγγιση στην περιφερειακή πολιτική, η Τουρκία ευθυγραμμίστηκε με μια ομάδα κρατικών και μη κρατικών φορέων -στην Αίγυπτο, την Λιβύη, την Συρία και αλλού- με τις οποίες μοιραζόταν έναν σουνιτικό ισλαμιστικό δεσμό. Ειρωνικό είναι το γεγονός ότι μια από τις πιο ξεκάθαρες μετατοπίσεις του ΑΚΡ προς τον ισλαμισμό έλαβε χώρα στην Λιβύη. Όταν έγινε η εξέγερση, το AKP στήριξε αρχικά την κυβέρνηση του Λίβυου προέδρου, Μουαμάρ αλ-Καντάφι, με τον οποία είχε επιχειρηματικές σχέσεις δισεκατομμυρίων δολαρίων. Αλλά για ένα κόμμα που φιλοδοξεί να είναι δημοκρατικό, ο κυνισμός αυτής της realpolitik προσέγγισης [9] αποτέλεσε λόγο αμηχανίας. Μετά την ένταξή της στην Δυτική εκστρατεία εναντίον του Καντάφι, η κυβέρνηση του ΑΚΡ προσπάθησε να μείνει στην σωστή πλευρά της ιστορίας, ξεκινώντας μια δυναμική εκστρατεία κατά του Άσαντ. Η πρωτόγνωρη αντίθεσή της απέναντι στους κοσμικούς δικτάτορες οδήγησε στην αυξημένη ενίσχυση των ισλαμιστικών κινημάτων της αντιπολίτευσης και στην Αίγυπτο. Εκεί, το ΑΚΡ υποστήριξε τον πρόεδρο Μοχάμεντ Μόρσι και το κόμμα του, την Μουσουλμανική Αδελφότητα -ενώ, με το να συνεχίζει να τον υποστηρίζει ακόμα και μετά την ανατροπή του στο πραξικόπημα, τον Ιούλιο του 2013, προκάλεσε τους νέους στρατιωτικούς ηγέτες της Αιγύπτου.

Οι συνέπειες για τα τουρκικά συμφέροντα ήταν ακόμη πιο σοβαρές στην Συρία. Το ΑΚΡ δεν ήταν το μόνο που επιθυμούσε την ανατροπή του Άσαντ. Αλλά φέρθηκε πιο ριψοκίνδυνα, υποστηρίζοντας τους εξτρεμιστές που τελικά αποτέλεσαν το ISIS, επειδή εκείνη την εποχή φαινόταν πως εκείνοι ήταν αρκετά επικίνδυνοι ώστε να φέρουν σε πέρας αυτήν την δουλειά. Έγινε σαφές πως η τουρκική κυβέρνηση είχε κάνει λάθος, όταν οι δυνάμεις του ISIS κατέλαβαν την τουρκική πρεσβεία στην Μοσούλη. Το ΑΚΡ σίγουρα δεν ενέκρινε ποτέ την ιδεολογία ή την βαρβαρότητα του ISIS, αλλά τέτοιου είδους εσφαλμένοι υπολογισμοί [10] γίνονται από πολιτικούς, όπως ο Ερντογάν, που πιστεύουν [11] ότι ένας Μουσουλμάνος δεν θα μπορούσε να διαπράξει γενοκτονία.

ΜΗΔΕΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

Η Αραβική Άνοιξη κατέρριψε τότε και την πολιτική «μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες» του υπουργού Εξωτερικών, Νταβούτογλου –η οποία αποτελούσε τόσο την πιο ρεαλιστική, όσο και την πιο απελπιστικά ιδεαλιστική πτυχή της προσέγγισής του για την περιοχή. Από την μια πλευρά, ήταν λογικό να διατηρεί καλές σχέσεις με τις γειτονικές χώρες, κυρίως χάριν της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Από την άλλη πλευρά, πολλές χώρες της περιοχής είχαν ακόμη προβλήματα με την Τουρκία, για να μην αναφερθούμε στα προβλήματα που είχαν μεταξύ τους.

Η αρχική επιτυχία του Νταβούτογλου έγκειται στην πιο ρεαλιστική παρουσίαση του φιλόδοξου στόχου των «μηδενικών προβλημάτων» με το να τον εντάξει στην οθωμανική ιστορία, για παράδειγμα, μιλώντας [12] για τις προσπάθειες της Τουρκίας να «επανενταχθεί» με τους γείτονές της ή την «ιστορική ευθύνη» της στην οικοδόμηση σταθερότητας στην Μέση Ανατολή. Ο Νταβούτογλου διαπότισε το κλισέ της Τουρκίας ως γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης με τα ρομαντικά ιδεώδη της οθωμανικής ανοχής. Με την αναφορά του σε ένα παρελθόν στο οποίο η αυτοκρατορία εξασφάλιζε αρμονία μεταξύ εκείνων που κυβερνούσε, ανεξάρτητα από την θρησκεία ή την εθνικότητά τους, έκανε πιο εύκολο να φανταστεί κανείς ότι η Τουρκία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως μεσάζων μεταξύ αιώνιων εχθρών όπως το Ισραήλ και η Συρία ή η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν. Όταν πολλές από τις πολιτικές του Νταβούτογλου αρχικά στέφονταν με επιτυχία, έκαναν πιο ελκυστική την οθωμανική ρητορική. Η Άγκυρα πραγματοποίησε αξιοσημείωτη πρόοδο, για παράδειγμα, στην άρση των προϋποθέσεων για την έκδοση βίζας με τις γειτονικές χώρες των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής. Μερικές φορές, οι Τούρκοι ηγέτες σύγκριναν [13] αυτήν την προσπάθεια με την ευρωπαϊκή ζώνη Σένγκεν. Αλλά οι άνθρωποι στην Τουρκία και στο εξωτερικό ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιασμένοι με την ιδέα ότι οι Τούρκοι θα ήταν σύντομα σε θέση να ταξιδεύουν χωρίς βίζα σε όλα τα εδάφη που αποτελούσαν μέρος της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Φυσικά, πολλά από τα ίδια τα προβλήματα με τα οποία ασχολήθηκε ο Νταβούτογλου και απέτυχε να ξεπεράσει, προέκυψαν από την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι διαμάχες της Τουρκίας για τα οθωμανικά εδάφη, όπως εκείνες της Αλεξανδρέττας και της Κύπρου, δημιούργησαν μακροχρόνιες συγκρούσεις με την Συρία και την Ελλάδα αντίστοιχα, ενώ η Τουρκία κι η άρνηση της σε ό, τι αφορά την γενοκτονία των Αρμενίων το 1915 [14], έχει διαιωνίσει αρκετές εντάσεις με την γείτονα της.

Η ιδέα της οθωμανικής αρμονίας θα μπορούσε να αποτελέσει αποτελεσματική ρητορική, αλλά ο Νταβούτογλου θα πλήρωνε το τίμημα για την πίστη του σε μια υπερβολική εκδοχή της. Η εθνικιστική ιστορία της Τουρκίας υποστηρίζει εδώ και καιρό ότι οι συγκρούσεις που επέφεραν την κατάρρευση της οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν αποτέλεσμα των δυτικών ιμπεριαλιστών, οι οποίοι έστρεψαν τις κάποτε ειρηνικές μειονότητες ενάντια στους ανεκτικούς τους κυβερνήτες. Ακριβώς όπως πολλοί θεωρούν τώρα [15] πως τα σύνορα της Μέσης Ανατολής που δημιουργήθηκαν από την μεταπολεμική συμφωνία Sykes-Picot μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γαλλίας, αποτελούν τεχνητές αυτοκρατορικές επιβολές, έτσι κι ο Νταβούτογλου πίστευε πως οι συγκρούσεις της περιοχής ήταν κατάλοιπο της αποικιοκρατίας. Με την σειρά της, αυτή η πεποίθησή του έχει ως αποτέλεσμα την υπερεκτιμημένη υπόθεση ότι η περιοχή θα μπορούσε γρήγορα να μπει σε τάξη μέσω της διπλωματικής του προσέγγισης για «μηδενικά προβλήματα».

Οι πολιτικοί της Τουρκίας είναι απίθανο να εγκαταλείψουν την ρόδινη άποψή τους για την οθωμανική ιστορία. Αλλά είναι αρκετά συνετοί ώστε να ξαναρυθμίσουν τον τρόπο που την εφαρμόζουν. Η απρόσμενα πρακτική [16] απόφαση να μετακινήσουν τον τάφο του σάχη Σουλεϊμάν, αλλά κι ο φαινομενικά ιδεαλιστικός λόγος για τον οποίο έγινε κάτι τέτοιο, αντικατοπτρίζει εύστοχα την χειραγώγηση του οθωμανικού παρελθόντος της χώρας από την τουρκική ηγεσία με σκοπό την δημιουργία μιας εξωτερικής πολιτικής που ταιριάζει στις σύγχρονες ανάγκες της Τουρκίας.

Nick Danforth

ΠΗΓΗ:http://www.foreignaffairs.gr/articles/70224/nick-danforth/ksethabontas-to-parelthon-tis-toyrkias?page=show

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/143248/nick-danforth/exhuming-tur...