THE GLOBAL CHESSBOARD: Η μακρά διαίρεση της Ουκρανίας

Τρίτη 22 Απριλίου 2014

Η μακρά διαίρεση της Ουκρανίας

Στις 17 Απριλίου, καθώς οι υπουργοί Εξωτερικών από τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρωπαϊκή Ένωση, την Ρωσία και την Ουκρανία πετύχαιναν μια συμφωνία [1] για να αμβλυνθούν οι αυξανόμενες εντάσεις στην ανατολική Ουκρανία, η στρατηγική τής Ρωσίας για την περιοχή – ο «φεντεραλισμός» ή, πιο ταιριαστά, ο διαμελισμός [2] - φάνηκε να κερδίζει.

Αντιπολεμική διαδήλωση στην Πλατεία Ανεξαρτησίας στο Κίεβο, στις 23 Μαρτίου 2014. (Gleb Garanich / Courtesy Reuters)

Η ίδια η συμφωνία γρήγορα απέτυχε. Φιλορώσοι ακτιβιστές στην ανατολική Ουκρανία αγνόησαν την προϋπόθεση της συμφωνίας να αφοπλιστούν και να επιστρέψουν τους κατειλημμένους χώρους σε αυτούς που η ανακοίνωση αόριστα ονομάζει ως «νόμιμους ιδιοκτήτες». Αλλά συμβολικά, η συμφωνία επιβεβαίωσε την ικανότητα της Ρωσίας να καθορίζει την ατζέντα στην σύγκρουση στην Ουκρανία και αποδέχθηκε την de facto προσάρτηση της Κριμαίας στην χώρα. Επίσης, χορήγησε νομιμοποίηση στην λύση της ρωσικής ηγεσίας «διαμελισμός-μεταμφιεσμένος-σε-φεντεραλισμό» για την ουκρανική κρίση και έτσι έθεσε τις βάσεις για παρόμοια συμπεριφορά τής Ρωσίας στα ανατολικά της Ουκρανίας.

Αν το ρωσικό σχέδιο όντως πετύχει, αποτελεί ένα ανοικτό ερώτημα το πώς θα μοιάζει η νέα Ουκρανία. Η ρωσική δικαιολογία για την προσάρτηση της Κριμαίας ήταν η ανάγκη να προστατευθεί η πολιορκημένη ρωσική μειονότητα της Κριμαίας. Φυσικά, υπάρχουν πολλές εθνικές και γλωσσικές μειονότητες που ζουν σε πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο. Εάν τα σύνορα αντιστοιχούσαν στις εθνικότητες, ευρωπαϊκές χώρες όπως η Ελβετία και η Ισπανία θα έπαυαν να υπάρχουν όπως τις ξέρουμε. Αλλά αν ξεχάσουμε την πραγματικότητα για χάρη του επιχειρήματος και πεισθούμε, για μια στιγμή, από το επιχείρημα του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν, εξακολουθούν να υπάρχουν τρία πιθανά σενάρια για το μέλλον τής Ουκρανίας.

ΟΙ ΕΘΝΙΚΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ

Στο πρώτο σενάριο, περιοχές τής Ουκρανίας με πλειοψηφία Ρώσων θα γίνουν μέρος τής Ρωσίας, είτε ως πλήρη μέλη τής Ρωσικής Ομοσπονδίας, όπως ήταν η περίπτωση της Κριμαίας, είτε ως αυτόνομες περιοχές στο εσωτερικό τής Ουκρανίας που θα έχουν ισχυρές συμμαχίες με την Ρωσία, όπως συμβαίνει στην Αμπχαζία τής Γεωργίας από το 2008.

Σε αυτό το σενάριο, η Ρωσία δεν θα μπορούσε να διεκδικήσει οποιαδήποτε ουκρανική περιοχή εκτός από την Κριμαία, όπου το 58% των κατοίκων προσδιόρισαν τους εαυτούς τους ως εθνοτικά Ρώσους στην τελευταία αξιόπιστη απογραφή που πραγματοποιήθηκε το 2001. Σε όλες τις άλλες περιοχές - συμπεριλαμβανομένων εκείνων στις οποίες οι φιλορώσοι αυτονομιστές κατέλαβαν κυβερνητικά κτίρια και ηγήθηκαν διαδηλώσεων – οι Ρώσοι αποτελούν μειοψηφία. Στην περιοχή Luhansk, μόνο το 39% του πληθυσμού διεκδικεί την ρωσική εθνικότητα - μια αρκετά μεγάλη μειονότητα σίγουρα, αλλά πάλι μια μειονότητα. Στην περιοχή Ντόνετσκ, ο αριθμός ήταν 38%. Και μόνο δύο άλλες περιοχές - από τις συνολικά 24 - έχουν σημαντικές εθνικές ρωσικές παρουσίες: το Χάρκοβο (26%) και το Ζαπορόζιε (25%).

Ο ρωσικός πληθυσμός μπορεί να είναι μικρός σε πραγματικούς όρους, αλλά τα αστικά και αγροτικά δημογραφικά στοιχεία ενίσχυσαν την φιλορωσική φωνή. Ο εθνοτικά ρωσικός πληθυσμός επικεντρώνεται στις πόλεις, ενώ ο εθνικός ουκρανικός πληθυσμός είναι επικεντρωμένος στην ύπαιθρο. Επομένως οι διαδηλώσεις, οι οποίες συνήθως λαμβάνουν χώρα στις πόλεις, είναι γενικά υπέρ τής Ρωσίας. Στην πόλη Luhansk, μια ομάδα η οποία αυτοαποκαλείται «Ο στρατός των Νοτιοανατολικών» κατέλαβε τα κεντρικά γραφεία τής ασφάλειας της περιοχής, στις 6 Απριλίου. Η αστυνομία διέλυσε την ομάδα μια εβδομάδα αργότερα, αλλά η Luhansk παραμένει σε ένταση καθώς φιλορώσοι διαδηλωτές απαιτούν την διενέργεια δημοψηφίσματος τύπου Κριμαίας πριν από τις προεδρικές εκλογές στις 25 Μαΐου. Παρόμοια σχέδια [3] έχουν ξετυλιχτεί στις πόλεις Druzhkivka, Kramatorsk και Slavyansk στην περιοχή Ντόνετσκ. Όμως, η υποστήριξη για ένταξη στην Ρωσία δεν είναι τόσο διαδεδομένη όσο παρουσιάζουν αυτές οι διαδηλώσεις. Σύμφωνα με μια πρόσφατη δημοσκόπηση του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας και Ανάλυσης Πολιτικής τού Ντόνετσκ, στο Ντόνετσκ μια μεγάλη πλειοψηφία (66%) θέλει να ζήσει σε μια ενωμένη Ουκρανία και απορρίπτει την ένταξη στην Ρωσία.

Με δεδομένη την εθνοτική κατανομή τής νότιας και ανατολικής Ουκρανίας, το σενάριο έθνους-κράτους δεν θα προχωρήσει υπέρ τής Ρωσίας. Οι ρωσικές αρχές το γνωρίζουν αυτό. Αν οι ανατολικές περιοχές έμοιαζαν περισσότερο με την Κριμαία, κατά πάσα πιθανότητα θα είχαν ακολουθήσει την πορεία τής Κριμαίας πριν από ένα μήνα.

ΓΛΩΣΣΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ

Από την αρχή τής ρωσικής παρέμβασης στην Ουκρανία, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης έχουν χρησιμοποιήσει τον όρο «ρωσικό» για να αναφερθούν σε αμφότερους τους Ρώσους και τους ρωσόφωνους. Αυτή είναι μια έξυπνη στρατηγική, γιατί η Ουκρανία είναι η πατρίδα πολύ περισσότερων ρωσόφωνων παρά Ρώσων. Στην περιοχή Luhansk, το 75% του πληθυσμού έχει ως μητρική γλώσσα τα ρωσικά σύμφωνα με την απογραφή τού 2001. Στην περιοχή Ντόνετσκ, ο αριθμός αυτός είναι 69% και στο Χάρκοβο και την Ζαπορίζια, είναι σχεδόν στο 50%. Σε αντίθεση με ένα εθνοτικό ρωσικό κράτος, το οποίο θα σταματήσει στην Κριμαία, ένα ρωσόφωνο κράτος που θα προκύψει από αυτό που είναι τώρα η Ουκρανία θα εκτείνεται σε όλη την διαδρομή προς τα σύνορα της Μολδαβίας και της Ρουμανίας, συμπεριλαμβανομένης ολόκληρης της ακτής τής Μαύρης Θάλασσας.

Αλλά υπάρχει ένα πρόβλημα: οι χάρτες [4] που διαιρούν απλά την Ουκρανία σε ρωσόφωνες και ουκρανόφωνες περιοχές είναι παραπλανητικοί για δύο λόγους. Πρώτον, τα στοιχεία στα οποία βασίζονται οι εν λόγω χάρτες, η απογραφή του 2001, είναι ξεπερασμένα, όταν πρόκειται για την γλώσσα, αν όχι την εθνικότητα. Αυτά δεν αντικατοπτρίζουν τις γλωσσικές επιλογές των νεότερων Ουκρανών, οι οποίοι ανήκουν στην πρώτη γενιά που μεγάλωσε στη μετασοβιετική Ουκρανία, φοίτησαν σε σχολεία που η διδασκαλία γινόταν στα ουκρανικά και ήταν η πιο ενεργή ομάδα στις διαδηλώσεις στο Euromaidan. Δεύτερον, όπως έχει επισημάνει ο Leo Krasnozhon, επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Loyola [5], η απογραφή τού 2001 δεν ζήτησε από τους ερωτηθέντες να δηλώσουν αν μιλούσαν μια δεύτερη γλώσσα στο σπίτι τους ή στην δουλειά τους. Οι περισσότεροι Ουκρανοί, συμπεριλαμβανομένων πολλών στο φιλορωσικό στρατόπεδο, είναι δίγλωσσοι. Αυτό δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη, δεδομένου ότι η ουκρανική και η ρωσική γλώσσα συνδέονται στενά και ότι οι ηλικιωμένες γενιές που μεγάλωσαν στην σοβιετική εποχή, ήδη διδάσκονταν ουκρανικά στα σχολεία.

Το Κίεβο είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της γλωσσικής μετατόπισης ανάλογα με την γενιά. Το 1991, όταν ζούσα στην Ουκρανία, η πόλη ήταν εντελώς εκρωσισμένη. Μέχρι το 2008, όταν επέστρεψα για δουλειά, ακόμα άκουγα ρωσικά πιο συχνά από ό, τι ουκρανικά, αλλά η αλλαγή των γενεών ήταν ήδη σαφής: οι νέοι μιλούσαν ουκρανικά πιο συχνά από όσο οι μεσήλικες. Από το 2014, οι σερβιτόροι σε πολλές καφετέριες του Κιέβου είναι εξίσου πιθανό να χαιρετήσουν τους πελάτες τους στα ουκρανικά όπως και στα ρωσικά. Είναι επίσης συνηθισμένο να ακούσει κάποιος μια συζήτηση στην οποία ο ένας μιλάει ουκρανικά και ο άλλος ρωσικά.

Η διγλωσσία και οι διαφορές των γενεών περιπλέκουν την απλή εικόνα μιας γεωγραφικά και γλωσσικά διαιρεμένης Ουκρανίας. Ένας χάρτης που αντικατοπτρίζει την αρχική χρήση τής γλώσσας, αντί την μητρική γλώσσα, πιθανότατα θα μοιάζει με ελβετικό τυρί - θα υπάρξουν θύλακες ρωσόφωνων σε κατ’ εξοχήν ουκρανόφωνες περιοχές και θύλακες ουκρανόφωνων σε κατ' εξοχήν ρωσόφωνες περιοχές. Είναι αλήθεια ότι η χρήση τής γλώσσας σαν λογική για τον διαμελισμό θα λειτουργήσει υπέρ τής Ρωσίας, αλλά θα ήταν περίπλοκο. Οι ρωσικές Αρχές το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό, και τούτο μπορεί να εξηγήσει γιατί η Ρωσία κρατήθηκε για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα από το να κάνει μια εισβολή.

Όπως το The Economist [6] έγραψε πρόσφατα, άλλωστε, ακόμα και ένα κράτος με βάση την γλώσσα ίσως να μην ικανοποιεί την ρωσική αρκούδα.

ΝΟΒΟΡΟΣΙΑ

Μια φωτογραφία [7], που διέρρευσε πρόσφατα στον λογαριασμό Twitter της ομάδας δημοσίων σχέσεων του Euromaidan αποκάλυψε ένα τρίτο πιθανό σενάριο. Η φωτογραφία, σύμφωνα με ισχυρισμούς ένα φαξ που βρέθηκε στα κεντρικά γραφεία τού Κομμουνιστικού Κόμματος της Ουκρανίας, δείχνει την ανατολή και το νότο τής Ουκρανίας να χωρίζεται σε τέσσερις αυτόνομες δημοκρατίες: την Δημοκρατία τού Ντόνετσκ στα ανατολικά, την Δημοκρατία τής Κριμαίας, την Δημοκρατία της Νέας Ρωσίας στο νότο (Οδησσός, Mykolayiv, Kherson, και το δυτικό μισό τού Dnipropetrovsk), και την Δημοκρατία τού Dnipropetrovsk-Slobdzhansk στην βορειο-κεντρική Ουκρανία (Χάρκοβο, Πολτάβα, Chernihiv, Σούμι, και οι ανατολικές περιοχές Dnipropetrovsk, Cherkasy και περιοχές του Κιέβου). Υπήρξαν φήμες [8] για παρόμοιους χάρτες που κυκλοφορούν στο Κρεμλίνο. Δεν υπάρχει κανένας τρόπος να επαληθευθούν οι ψίθυροι, αλλά είναι πιθανό ότι δεν υπάρχουν τέτοια έγγραφα.

Ένας τέτοιος διαχωρισμός θα κόψει την πόλη τού Κιέβου στη μέση, καθιστώντας την το Βερολίνο τού εικοστού πρώτου αιώνα. Κανένα τείχος δεν θα ήταν απαραίτητο. Ο τεράστιος Δνείπερος ποταμός που διασχίζει το κέντρο τού Κιέβου θα ήταν ένα φυσικό γεωγραφικό σύνορο.

Πόσο ρεαλιστικό είναι αυτό το σενάριο; Ο ίδιος ο Πούτιν παρέσχε πληροφορίες για τις προθέσεις τής Ρωσίας στην Ουκρανία, όταν χρησιμοποίησε [9] τον όρο Νοβοροσία (Νέα Ρωσία) για να περιγράψει τα νοτιοανατολικά τής Ουκρανίας σε τηλεοπτική εμφάνισή του στις 17 Απριλίου - την ίδια ημέρα που δημοσιοποιήθηκε η συμφωνία τής Γενεύης. Νοβοροσία είναι ένας όρος από πολύ καιρό θαμμένος στην αυτοκρατορική ιστορία τής Ρωσίας. Αναφέρεται σε εδάφη που κάποτε κατέκτησε η Μεγάλη Αικατερίνη στον 18ο αιώνα. Είναι αποκαλυπτικό ότι φιλορώσοι αντι-Μαϊντάν διαδηλωτές στην Οδησσό έχουν αρχίσει κι εκείνοι να χρησιμοποιούν [10] αυτή την ονομασία.

Αυτό το τρίτο σενάριο μπορεί να φαίνεται γελοίο, αλλά το ίδιο φαινόταν και κάμποση από την συμπεριφορά τής Ρωσίας τούς τελευταίους μήνες. Και υπάρχουν ενδείξεις ότι τα πράγματα ήδη κατευθύνονται προς τα εκεί. Κατ’ αρχήν, οι φιλορωσικές αντι-Μαϊντάν διαδηλώσεις, όπως αυτές στις πόλεις Dontesk και Luhansk, εξαπλώνονται περαιτέρω δυτικά προς το Κίεβο. Οι διαδηλωτές ισχυρίζονται ότι είναι ουκρανοί πολίτες που δεν αποδέχονται τη νομιμότητα της κυβέρνησης στο Κίεβο. Εν τω μεταξύ, μια ιδεολογία αλυτρωτισμού - μια επιστροφή στο μεγάλο ρωσικό έθνος – αναδεύει τα φιλορωσικά αισθήματα σε περιοχές που κατά το παρελθόν ήταν ήρεμες. Στην Οδησσό, μια κυρίως ρωσόφωνη πόλη γνωστή για τους παραλιακούς δρόμους και την ανέμελη νοοτροπία των ντόπιων, οι φιλορώσοι ακτιβιστές οργανώνουν συλλαλητήρια σε ημερήσια βάση [11]. Η Νοβοροσία αποτελεί το αίτημα των διαδηλώσεων. Τέλος, ο Πούτιν επιβεβαίωσε εμμέσως τα σχέδιά του για μια μελλοντική Novorossiya: η ρωσική στρατιωτική παρουσία στις ανατολικές περιοχές, αν και εξακολουθεί να είναι πρόχειρα κρυμμένη [12], έχει γίνει πιο δύσκολο να αμφισβητηθεί.

Οι δυτικές δυνάμεις έχουν παίξει επίσης τον δικό τους ρόλο στο να καταστεί αυτό το γελοίο σενάριο πιο προσιτό. Με την υπογραφή τής δήλωσης τής Γενεύης, απέτυχαν να σταματήσουν την κλιμάκωση της σύγκρουσης και έθεσαν ένα προηγούμενο Δυτικής αποδοχής στην περιφρόνηση της Ρωσίας προς το διεθνές δίκαιο.

Οι διαπραγματεύσεις τής Γενεύης θα μπορούσαν να πάρουν μια διαφορετική τροπή. Οι Δυτικές χώρες θα μπορούσαν να έχουν παρουσιάσει μια ενιαία δήλωση στον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών, Σεργκέι Λαβρόφ, περιγράφοντας λεπτομερώς τις ρωσικές παραβάσεις επί του διεθνούς δικαίου. Φυσικά, δεν θα μπορούσε ποτέ ο Λαβρόφ να έχει υπογράψει μια τέτοια δήλωση, αλλά μια πιο διεκδικητική Δυτική αντίδραση θα μπορούσε να ανατρέψει το τρέχον πρότυπο της ουκρανικής κρίσης, στο οποίο η Ρωσία θέτει την ατζέντα και η Δύση αντιδρά. Τουλάχιστον σε αυτό το σενάριο, η Δύση θα μπορούσε να αποκτήσει το «πάνω χέρι». Αντ’ αυτού, το μόνο που έχει τώρα είναι μια αποτυχημένη ειρηνευτική συμφωνία. Εν τω μεταξύ, η Ρωσία έχει την ενδοτικότητα της Δύσης γραπτώς.

Alina Polyakova

sourche: http://foreignaffairs.gr/articles/69778/alina-polyakova/i-makra-diairesi-tis-oykranias?page=show

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/141311/alina-polyakova/ukrainian-...