Προηγήθηκε η εισαγωγική ομιλία και η κήρυξη των εργασιών του Συνεδρίου από εκπρόσωπο του Προέδρου της Βουλής των Αντιπροσώπων κ. Γιαννάκη Ομήρου.
Στιγμιότυπο από την ημερίδα στην Λευκωσία. Διακρίνονται από αριστερά: Χρ. Ιωάννου, επίκουρη καθηγήτρια Παν/μίου Λευκωσίας, ο πρύτανης του Παν/μίου Μ. Ατταλίδης, Α. Μαυρογιάννης, γενικός δ/ντής του Υπ. Εξωτερικών της Κύπρου και Α. Πηγασίου, ερευνητικός συν
Μετά το πέρας των εργασιών του συνεδρίου, το βράδυ της ίδιας ημέρας, παρατέθηκε επίσημο γεύμα με keynote speaker τον σημερινό υπουργό Εξωτερικών της Κύπρου, κ. Ιωάννη Κασουλίδη. Στην πυκνή και διαφωτιστική ομιλία του, ο Κύπριος ΥΠΕξ χάραξε με λεπτομέρειες τους βασικούς άξονες της εξωτερικής πολιτικής της χώρας του όσον αφορά τις σχέσεις με την Ε.Ε., τις ΗΠΑ, την Τουρκία, και τις υπόλοιπες χώρες της περιοχής. Εξήγησε ότι η Κύπρος είναι μια ευρωπαϊκή χώρα που μπορεί να αποτελέσει παράγοντα σταθερότητας και προβλεψιμότητας σε μια περιοχή που ταλανίζεται από την ανασφάλεια, ιδίως το τελευταίο διάστημα. Σε αυτό το σημείο έδωσε μάλιστα ιδιαίτερο βάρος στον άξονα συνεργασίας Ελλάδας – Κύπρου – Ισραήλ, ως ένα είδος συνεργασίας που ευνοεί τη σταθερότητα και την ανάπτυξη στην περιοχή. Εξάλλου, άσκησε κριτική στο μοντέλο της Τουρκίας του Ερντογάν το οποίο φαίνεται να ξεθωριάζει ενώ επισήμανε ότι όσον αφορά το κυπριακό, η κυβέρνηση Αναστασιάδη θα εργαστεί για μια βιώσιμη και δίκαιη λύση, όμως, εκτός και πέρα από το πλαίσιο του σχεδίου Ανάν το οποίο έχει απορριφθεί οριστικά από τη μεγάλη πλειοψηφία του κυπριακού λαού.
Ακολουθεί περιληπτική παρουσίαση των εισηγήσεων:
Α' Συνεδρία: Γεωστρατηγικές Παράμετροι και Ενεργειακή Πολιτική
Θέμα: Κύπρος, Κρίση και τα Όρια της Στρατηγικής Δράσης
Κώστας Κωνσταντίνου, Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
Ο ομιλητής έθεσε πρωτίστως το θέμα του ποιός φτιάχνει τη στρατηγική, ποιοι συμβουλεύουν τους πολιτικούς, πώς εφαρμόζεται η στρατηγική αυτή, σε ποιο κλίμα, σε ποιο ιδεολογικό πλαίσιο κλπ, ενώ διερωτήθηκε μήπως δεν υιοθετούμε πάντα στρατηγική αλλά απλή τακτική.
Όπως εξήγησε, δεν υπάρχουν μόνο διαφορετικές στρατηγικές αλλά και διαφορετικές στρατηγικές οντολογίες ή προσεγγίσεις. Στοχαζόμενος πάνω σε ορισμένα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, ανέφερε ότι οι σωκρατικές αρχές της στρατηγικής στηρίζονται στην κρίση, την ευελιξία και τη διορατικότητα. Αυτές ευνοούν μια εσωτερική αντίσταση στην ισχύ, έναν αντιεξουσιασμό, το να μη δίνουμε λανθασμένες μάχες που αφορούν μόνο το συμβολικό κεφάλαιο. Στη συνέχεια εξέτασε ορισμένα παραδείγματα από τις πρόσφατες εξελίξεις στην Κύπρο. 1) Μιλώντας για την έκρηξη στο Μαρί σημείωσε ότι φταίει το σύστημα διακυβέρνησης μέσα στο οποίο δρούσαν οι πολιτικές Αρχές και αφορά λάθη στη χαμηλή γεωπολιτική. 2) Για την χρηματοοικονομική κρίση Κύπρου ανέφερε ότι υπεύθυνα δεν είναι μόνο προσωπικά λάθη, είναι το κυρίαρχο ιδεολογικό-πολιτικό σύστημα σκέψης που εγκλωβίζει τα άτομα και τα οδηγεί σε λάθος απαντήσεις. Ο υπέρτατος στόχος είναι τα αριθμητικά δεδομένα και οι επικοινωνιακοί στόχοι, ενώ προκρίνονται ο τακτικισμός, ο συναισθηματισμός, οι εξιδανικευμένες λύσεις. Εντέλει, τα προβλήματα λύνονται με ατομικό τρόπο και το παιχνίδι χάνεται στις μικρές στρατηγικές δράσεις. Συνεπώς, δεν επαρκεί η μακιαβελική στρατηγική, χρειάζεται μια μετα-αποικιακή στρατηγική, ένας κατακερματισμός της ισχύος, ιδίως για μικρές χώρες που θέλουν να επιβιώσουν.
Όπως εξήγησε, δεν υπάρχουν μόνο διαφορετικές στρατηγικές αλλά και διαφορετικές στρατηγικές οντολογίες ή προσεγγίσεις. Στοχαζόμενος πάνω σε ορισμένα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, ανέφερε ότι οι σωκρατικές αρχές της στρατηγικής στηρίζονται στην κρίση, την ευελιξία και τη διορατικότητα. Αυτές ευνοούν μια εσωτερική αντίσταση στην ισχύ, έναν αντιεξουσιασμό, το να μη δίνουμε λανθασμένες μάχες που αφορούν μόνο το συμβολικό κεφάλαιο. Στη συνέχεια εξέτασε ορισμένα παραδείγματα από τις πρόσφατες εξελίξεις στην Κύπρο. 1) Μιλώντας για την έκρηξη στο Μαρί σημείωσε ότι φταίει το σύστημα διακυβέρνησης μέσα στο οποίο δρούσαν οι πολιτικές Αρχές και αφορά λάθη στη χαμηλή γεωπολιτική. 2) Για την χρηματοοικονομική κρίση Κύπρου ανέφερε ότι υπεύθυνα δεν είναι μόνο προσωπικά λάθη, είναι το κυρίαρχο ιδεολογικό-πολιτικό σύστημα σκέψης που εγκλωβίζει τα άτομα και τα οδηγεί σε λάθος απαντήσεις. Ο υπέρτατος στόχος είναι τα αριθμητικά δεδομένα και οι επικοινωνιακοί στόχοι, ενώ προκρίνονται ο τακτικισμός, ο συναισθηματισμός, οι εξιδανικευμένες λύσεις. Εντέλει, τα προβλήματα λύνονται με ατομικό τρόπο και το παιχνίδι χάνεται στις μικρές στρατηγικές δράσεις. Συνεπώς, δεν επαρκεί η μακιαβελική στρατηγική, χρειάζεται μια μετα-αποικιακή στρατηγική, ένας κατακερματισμός της ισχύος, ιδίως για μικρές χώρες που θέλουν να επιβιώσουν.
Θέμα: Ευρωπαϊκός Οδικός Χάρτης για την Ενέργεια 2050 και ο Ρόλος των Κυπριακών Υδρογονανθράκων
Πάρις Φωκαΐδης, Επισκέπτης Λέκτορας Πανεπιστημίου Frederick
Ο ομιλητής αναφέρθηκε στους τρεις πυλώνες της ευρωπαϊκής πολιτικής ενέργειας: την ασφάλεια τροφοδοσίας – το κόστος ενέργειας – και το περιβάλλον.
Ο Ενεργειακός Οδικός Χάρτης 2050 ορίζει τα εξής:
1. αποδοτική χρήση ενέργειας
2. ελεύθερη διακίνηση ενέργειας στην Ευρώπη
3. ασφαλή και οικονομική διακίνηση ενέργειας
4. τεχνολογική ανάπτυξη
5. συνέργειες Ευρώπης με χώρες εκτός αυτής
Όπως εξήγησε, το ενεργειακό μείγμα στην Ευρώπη το 2050 θα αποτελείται κατά 50% από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Η δε Κύπρος είναι απολύτως συντονισμένη με τον οδικό χάρτη 2050: θα παρέχει ασφαλή ενέργεια σε χαμηλό κόστος, ευνοεί την ανάπτυξη διευρωπαϊκών ενεργειακών δικτύων και αποτελεί γέφυρα με χώρες εκτός Ευρώπης. Το μόνο που δεν πληροί είναι η πράσινη ενέργεια αλλά αυτό μπορεί τεχνικά να επιτευχθεί αν και απαιτείται χρηματοδότηση υποδομών.
Ο ομιλητής έκλεισε με ένα μείζον ερώτημα: πούυ εντάσσεται γεωπολιτικά η Κύπρος, στην Ευρώπη, τη Ρωσία, τις ΗΠΑ, είναι μια αναπτυσσομένη δύναμη, μια αναπτυγμένη δύναμη; Ο ίδιος υποστήριξε ότι εντάσσεται στρατηγικά στην Ε.Ε. αλλά είναι επίσης σημαντικό ερώτημα να δούμε με ποιες στρατηγικές θα προχωρήσουμε και πώς θα προσφέρει και η Κύπρος στην Ε.Ε. εκτός από το να παίρνει μόνο.
Ο Ενεργειακός Οδικός Χάρτης 2050 ορίζει τα εξής:
1. αποδοτική χρήση ενέργειας
2. ελεύθερη διακίνηση ενέργειας στην Ευρώπη
3. ασφαλή και οικονομική διακίνηση ενέργειας
4. τεχνολογική ανάπτυξη
5. συνέργειες Ευρώπης με χώρες εκτός αυτής
Όπως εξήγησε, το ενεργειακό μείγμα στην Ευρώπη το 2050 θα αποτελείται κατά 50% από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Η δε Κύπρος είναι απολύτως συντονισμένη με τον οδικό χάρτη 2050: θα παρέχει ασφαλή ενέργεια σε χαμηλό κόστος, ευνοεί την ανάπτυξη διευρωπαϊκών ενεργειακών δικτύων και αποτελεί γέφυρα με χώρες εκτός Ευρώπης. Το μόνο που δεν πληροί είναι η πράσινη ενέργεια αλλά αυτό μπορεί τεχνικά να επιτευχθεί αν και απαιτείται χρηματοδότηση υποδομών.
Ο ομιλητής έκλεισε με ένα μείζον ερώτημα: πούυ εντάσσεται γεωπολιτικά η Κύπρος, στην Ευρώπη, τη Ρωσία, τις ΗΠΑ, είναι μια αναπτυσσομένη δύναμη, μια αναπτυγμένη δύναμη; Ο ίδιος υποστήριξε ότι εντάσσεται στρατηγικά στην Ε.Ε. αλλά είναι επίσης σημαντικό ερώτημα να δούμε με ποιες στρατηγικές θα προχωρήσουμε και πώς θα προσφέρει και η Κύπρος στην Ε.Ε. εκτός από το να παίρνει μόνο.
Θέμα: Περιφερειακά Συμπλέγματα Ασφαλείας και η Ασφαλειοποίηση της Ένέργειας. Το Τρίγωνο Τουρκίας, Ισραήλ, Κύπρου
Κωνσταντίνος Αδαμίδης, Λέκτορας Πανεπιστημίου Λευκωσίας
Οδυσσέας Χρίστου, Λέκτορας Πανεπιστημίου Λευκωσίας
Οδυσσέας Χρίστου, Λέκτορας Πανεπιστημίου Λευκωσίας
Οι ομιλητές ξεκίνησαν ορίζοντας την έννοια της securitization ως τη διαδικασία που «δημιουργεί» απειλές και η οποία πετυχαίνει το στόχο της όταν ο δρων πείσει το ακροατήριό του ότι υπάρχει υπαρξιακή απειλή. Η Σχολή της Κοπεγχάγης διεύρυνε την ατζέντα της ασφάλειας στους εξής τομείς: στρατιωτικό, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό τομέα.
Η ενεργειακή ασφάλεια είναι ειδική περίπτωση διότι εμπίπτει σε όλα τα παραπάνω – άρα χρειάζεται διατομεακή προσέγγιση. Η ενεργειακή ανασφάλεια είναι πάντα επικείμενη, άμεση και με δριμύτητα επιπτώσεων, έχει δε πολλαπλασιαστική επίδραση, όπως εξήγησαν.
Στη συνέχεια ανέλυσαν τα περιφερειακά «συμπλέγματα ασφάλειας». Πρόκειται για συμπλέγματα χωρών με διαρκείς σχέσεις αλληλεξάρτησης, φιλίας και έχθρας, άρα πρέπει να τα εξετάζουμε πάντα όλα μαζί και όχι ξεχωριστά. Τα χαρακτηριστικά τους: κοινωνικοπολιτική αλληλεπίδραση, αναρχία στο εσωτερικό, γεωγραφική εγγύτητα (συγκεντρωτισμός, αμοιβαίος αποκλεισμός συμπλεγμάτων) – συνύπαρξη υποσυμπλεγμάτων και μεγάλων δυνάμεων – κάθε κράτος ανήκει μόνο σε ένα σύμπλεγμα – «κράτη μονωτές» στο σημείο όπου συναντούνται δύο συμπλέγματα κλπ. Για παράδειγμα, η Κύπρος ανήκει στο ευρωπαϊκό σύμπλεγμα, το Ισραήλ στη Μ. Ανατολή, η Τουρκία δεν ανήκει σε κανένα σύμπλεγμα αλλά είναι χώρα «μονωτής». Πώς φτιάχνεται ένα σύμπλεγμα; Με βάση προϋπάρχουσες διμερείς σχέσεις, αλλαγές στην περιφερειακή ισορροπία ισχύος, τον παράγοντα της ενέργειας και τον αμερικανικό ρόλο που είναι η μόνη υπερδύναμη. Ορισμένα κράτη αντιδρούν μονομερώς στις προκλήσεις, ιδίως η Τουρκία της οποίας το φιλόδοξο γεωπολιτικό όραμα μάλλον αποτυγχάνει.
Οι δύο ομιλητές έκλεισαν την εισήγησή τους αναλογιζόμενοι πού βρισκόμαστε τώρα. Όπως εξήγησαν:
- Στην Κύπρο παρατηρείται διεύρυνση της ανάμειξης Μεγάλων Δυνάμεων κάτι που είναι καλό.
- Στο Ισραήλ παρατηρείται αμφιθυμία ως προς τη χάραξη υψηλής στρατηγικής.
- Στην Τουρκία υπάρχει η ανάγκη επαναξιολόγησης του δόγματος Νταβούτογλου.
Η ενεργειακή ασφάλεια είναι ειδική περίπτωση διότι εμπίπτει σε όλα τα παραπάνω – άρα χρειάζεται διατομεακή προσέγγιση. Η ενεργειακή ανασφάλεια είναι πάντα επικείμενη, άμεση και με δριμύτητα επιπτώσεων, έχει δε πολλαπλασιαστική επίδραση, όπως εξήγησαν.
Στη συνέχεια ανέλυσαν τα περιφερειακά «συμπλέγματα ασφάλειας». Πρόκειται για συμπλέγματα χωρών με διαρκείς σχέσεις αλληλεξάρτησης, φιλίας και έχθρας, άρα πρέπει να τα εξετάζουμε πάντα όλα μαζί και όχι ξεχωριστά. Τα χαρακτηριστικά τους: κοινωνικοπολιτική αλληλεπίδραση, αναρχία στο εσωτερικό, γεωγραφική εγγύτητα (συγκεντρωτισμός, αμοιβαίος αποκλεισμός συμπλεγμάτων) – συνύπαρξη υποσυμπλεγμάτων και μεγάλων δυνάμεων – κάθε κράτος ανήκει μόνο σε ένα σύμπλεγμα – «κράτη μονωτές» στο σημείο όπου συναντούνται δύο συμπλέγματα κλπ. Για παράδειγμα, η Κύπρος ανήκει στο ευρωπαϊκό σύμπλεγμα, το Ισραήλ στη Μ. Ανατολή, η Τουρκία δεν ανήκει σε κανένα σύμπλεγμα αλλά είναι χώρα «μονωτής». Πώς φτιάχνεται ένα σύμπλεγμα; Με βάση προϋπάρχουσες διμερείς σχέσεις, αλλαγές στην περιφερειακή ισορροπία ισχύος, τον παράγοντα της ενέργειας και τον αμερικανικό ρόλο που είναι η μόνη υπερδύναμη. Ορισμένα κράτη αντιδρούν μονομερώς στις προκλήσεις, ιδίως η Τουρκία της οποίας το φιλόδοξο γεωπολιτικό όραμα μάλλον αποτυγχάνει.
Οι δύο ομιλητές έκλεισαν την εισήγησή τους αναλογιζόμενοι πού βρισκόμαστε τώρα. Όπως εξήγησαν:
- Στην Κύπρο παρατηρείται διεύρυνση της ανάμειξης Μεγάλων Δυνάμεων κάτι που είναι καλό.
- Στο Ισραήλ παρατηρείται αμφιθυμία ως προς τη χάραξη υψηλής στρατηγικής.
- Στην Τουρκία υπάρχει η ανάγκη επαναξιολόγησης του δόγματος Νταβούτογλου.
Β' Συνεδρία: Εξωτερική Πολιτική
Θέμα: Έννοιες και Πολιτική. Το Βάρος του Πολιτικού Λεξιλογίου σε μια Ταραγμένη Περίοδο. Έπανεξετάζοντας τις Έννοιες «Κρίση», «Δημοκρατία», «Ηγεσία», «Έυρώπη»
Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής ΑΤΕΙ Πελοποννήσου-Διευθυντής Σύνταξης Foreign Affairs: The Hellenic Edition
Ο ομιλητής τόνισε ότι όλοι αναφερόμαστε διαρκώς, αυτό τον καιρό, στις τέσσερις έννοιες του τίτλου της ομιλίας, στην Κρίση, στη Δημοκρατία, στην Ηγεσία και στην Ευρώπη αλλά το πώς τις αντιλαμβανόμαστε, αποτελεί εντέλει την ίδια την ουσία των διακυβευμάτων που βρίσκονται στο τραπέζι της πολιτικής και κοινωνικής διαπάλης αυτή τη στιγμή. Σκοπός της ανακοίνωσης ήταν να καταγράψουμε τα μεγάλα σχήματα της συζήτησης και να αναδείξουμε ορισμένες εσωτερικές αντιφάσεις των επιχειρημάτων που διακινούνται από πολιτικούς και διανοούμενους τής μιας ή της άλλης πλευράς. Μία από τις δυσκολίες έγκειται στο γεγονός ότι δεν έχουμε να κάνουμε ακόμη με συγκροτημένες ιδεολογίες που διαθέτουν σαφές και κατασταλλαγμένο πρόγραμμα θέσεων άλλα μάλλον με σπαράγματα ιδεών που συγκροτούνται βήμα-βήμα, μέρα με τη μέρα και από κρίση σε κρίση. Πρόκειται για επιμέρους μάχες στον ακήρυχτο πόλεμο που διεξάγεται ήδη από τη δεκαετία του '70, στο εσωτερικό του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος μετά το τέλος της χρυσής τριακονταετίας της ανάπτυξης και της κοινωνικής ειρήνης, στο δυτικό κόσμο. Έτσι είναι οι εποχές των αλλαγών: θολές και στις ιδέες τους καθώς αλλάζουν τα δεδομένα και οι συσχετισμοί δύναμης, και συνεπώς τα υποκείμενα αναγκάζονται να αναπροσαρμόσουν τις θέσεις τους και να διαμορφώσουν νέες αναλύσεις, σε σχέση πάντα και με τις αναλύσεις των αντιπάλων.
Θέμα: Στρατηγικός Σχεδιασμός Ασφάλειας και Επιβίωσης της Κυπριακής Δημοκρατίας: Διαχρονικές Παθογένειες και Σύγχρονες Προκλήσεις
Μιχάλης Κοντός, Διευθυντής Κέντρου Επιστημονικού Διαλόγου και Έρευνας
Ο ομιλητής αναζήτησε τα στοιχεία που αφορούν το στρατηγικό σχεδιασμό της Κυπριακής Δημοκρατίας. Αναφερόμενος στο θεωρητικό υπόβαθρο είπε ότι το στρατηγικό δόγμα είναι αυτό με βάση το οποίο το κράτος παράγει ασφάλεια για τον εαυτό του ή υψηλή στρατηγική.
Εν συνεχεία, μίλησε για παλιές στρατηγικές επιλογές της Κύπρου, αναλύοντας τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους:
1. την ελληνική μεραρχία, 1964-1967
2. το μακροχρόνιο αγώνα, 1974-1988
3. την ανατροπή του στρατιωτικού ισοζυγίου ισχύος, 1993-1999
Γενικώς όπως είπε, οι επιλογές που πρέπει να προτιμούνται είναι:
- η στρατηγική αυτοτέλεια
- η ευρεία κοινωνική αποδοχή
- η ορθή διάγνωση του διεθνούς συστήματος
- η ποικιλία μέσων
- ο συνδυασμός εξωτερικής και εσωτερικής εξισορρόπησης
Σύμφωνα με τον ίδιο, δεν ενδείκνυται ειδικά για την Κύπρο ο περιορισμός σε στρατιωτικά μέσα.
Επίσης, αναφέρθηκε στο νέο περιφερειακό περιβάλλον της Κύπρου. Οι μεγάλες παράμετροι που το χαρακτηρίζουν είναι:
- η κυπριακή οικονομική κρίση
- η ελληνική κρίση
- η ενίσχυση Τουρκίας αλλά και η αμφισβήτηση του Ερντογάν
- το φυσικό αέριο στην ΑΟΖ
- η αστάθεια στην περιοχή
- η πακετοποίηση οικονομίας και φυσικού αερίου
Κατά τον ομιλητή, η Κύπρος πρέπει κυρίως να επιλέξει την υψηλή στρατηγική και να επιδιώξει την υπέρβαση της κρίσης, την επένδυση στο φυσικό αέριο, την ανατροπή του ισοζυγίου Κύπρου - Τουρκίας και την αλλαγή του τρόπου αντιμετώπισης του κυπριακού.
Εν συνεχεία, μίλησε για παλιές στρατηγικές επιλογές της Κύπρου, αναλύοντας τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους:
1. την ελληνική μεραρχία, 1964-1967
2. το μακροχρόνιο αγώνα, 1974-1988
3. την ανατροπή του στρατιωτικού ισοζυγίου ισχύος, 1993-1999
Γενικώς όπως είπε, οι επιλογές που πρέπει να προτιμούνται είναι:
- η στρατηγική αυτοτέλεια
- η ευρεία κοινωνική αποδοχή
- η ορθή διάγνωση του διεθνούς συστήματος
- η ποικιλία μέσων
- ο συνδυασμός εξωτερικής και εσωτερικής εξισορρόπησης
Σύμφωνα με τον ίδιο, δεν ενδείκνυται ειδικά για την Κύπρο ο περιορισμός σε στρατιωτικά μέσα.
Επίσης, αναφέρθηκε στο νέο περιφερειακό περιβάλλον της Κύπρου. Οι μεγάλες παράμετροι που το χαρακτηρίζουν είναι:
- η κυπριακή οικονομική κρίση
- η ελληνική κρίση
- η ενίσχυση Τουρκίας αλλά και η αμφισβήτηση του Ερντογάν
- το φυσικό αέριο στην ΑΟΖ
- η αστάθεια στην περιοχή
- η πακετοποίηση οικονομίας και φυσικού αερίου
Κατά τον ομιλητή, η Κύπρος πρέπει κυρίως να επιλέξει την υψηλή στρατηγική και να επιδιώξει την υπέρβαση της κρίσης, την επένδυση στο φυσικό αέριο, την ανατροπή του ισοζυγίου Κύπρου - Τουρκίας και την αλλαγή του τρόπου αντιμετώπισης του κυπριακού.
Θέμα: Ένώπιον Στρατηγικών Προκλήσεων στο Κυπριακό Πρόβλημα
Αχιλλεύς Αιμιλιανίδης, Πρόεδρος Τμήματος Νομικής Πανεπ. Λευκωσίας
Ο ομιλητής ξεκίνησε λέγοντας ότι, μετά το 1974, η Κύπρος προσπάθησε να αλλάξει γρήγορα τα τετελεσμένα, δέχτηκε την ομοσπονδία ως λύση αλλά το σχέδιο δεν ευοδώθηκε διότι οι ερμηνείες της κάθε πλευράς ήταν αντιθετικές – ο ΟΗΕ ήθελε λύση ασχέτως περιεχομένου. Η λύση έγειρε προς την τουρκική ερμηνεία, αλλά αν λυθεί το κυπριακό έτσι, θα ξεσπάσει ένα νέο 1963, όπως εκτίμησε ο ίδιος. Τεχνικά, δεν μπορεί να υπάρξει δίκαιη και βιώσιμη λύση του κυπριακού, διότι έχει τεθεί με λάθος τρόπο, ούτε και καμία ελληνοκυπριακή ηγεσία θα μπορούσε να το επιλύσει σήμερα. Άσκοπες είναι οι διαπραγματεύσεις, συνεπώς, καθαρά για εσωτερική κατανάλωση, η πλειοψηφία δεν θα συναινέσει σε λύση όπως την εννοεί η Τουρκία. Άλλωστε, όπως εξήγησε, δεν έγινε ποτέ διάλογος για μια μετά-Ανάν λύση, για μια νέα στρατηγική στο κυπριακό πρόβλημα. Διεξάγεται μόνο μια πολεμική αντιπαράθεση, εδώ και περίπου δέκα χρόνια, όλα τα θέματα είναι στάσιμα έκτοτε, και δεν συζητάμε ουσιαστικά ζητήματα όπως π.χ. οι περιουσίες των προσφύγων. Εδώ και 50 χρόνια υπάρχει μια κυπριακή δημοκρατία και υπάρχει και η Τουρκία. Δεν μπορούμε να συζητάμε σε ιστορικό κενό, στο όνομα της μελλοντικής λύσης του κυπριακού. Η συζήτηση πρέπει να διεξάγεται στο πλαίσιο του δημοκρατικού διαλόγου, και όπως είπε χαρακτηριστικά, δεν είμαστε μια σκακιέρα και αδιαφορούμε για τα πιόνια. Έκλεισε λέγοντας ότι τελικά για τον ίδιο προηγείται η δημοκρατία σε σχέση με την ασφάλεια της χώρας.
Γ' Συνεδρία: Οικονομική Κρίση και Σχέσεις Κύπρου-ΕΕ
Θέμα: Η Κύπρος ως Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης Σήμερα
Ανδρέας Μαυρογιάννης, Γενικός Διευθυντής Υπουργείου Εξωτερικών
Όπως εξήγησε ο ομιλητής, η γεωγραφία αποτελεί σημαντικό παράγοντα στη διαμόρφωση της πολιτικής της ιστορίας. Η ένταξη της Κύπρου το 2004 στην Ε.Ε. υπήρξε, ωστόσο, ιστορική καμπή, κι εκεί ο σχεδιασμός της ένταξης ήταν έντονα πολιτικός.
Η Κύπρος, όπως είπε, διαθέτει σημαντικά πλεονεκτήματα: δεν αποτελεί για κανέναν απειλή στην περιοχή, η χώρα ήταν άλλωστε ενταγμένη στο Κίνημα των Αδέσμευτων και άρα έχει καλές σχέσεις με τις γύρω χώρες. Εξάλλου, έχει διαδραματίσει εποικοδομητικό ρόλο σε μια ρευστή περιοχή κι έχει επιδείξει σταθερότητα στη στάση της (βλ. άξονα Ελλάδας – Κύπρου-Ισραήλ).
Εν συνεχεία, αναφέρθηκε στην κυπριακή προεδρία της Ε.Ε. την οποία χαρακτήρισε σημαντική γιατί έθεσε το θέμα μιας κοινωνικά καλύτερης Ε.Ε..
Εξάλλου επισήμανε ότι η Κύπρος αποτελεί παράγοντα της ενεργειακής ασφάλειας, παρέχει εναλλακτικό δρόμο στην ενέργεια και μπορεί να καταστεί περιφερειακός ενεργειακός κόμβος. Αποτελεί, επίσης, γέφυρα για τη Μ. Ανατολή, και μπορεί να παρέχει το έδαφός της για ανθρωπιστικές και στρατιωτικές επιχειρήσεις. Πρέπει όμως, όπως τόνισε, να βάλουμε τη γεωπολιτική στην υπηρεσία της ανάπτυξης. Η Κύπρος, όμως, θα αλλάξει άρδην μόνο αν υπάρξει λειτουργική λύση στο κυπριακό, συμπλήρωσε. Το σχέδιο Ανάν δεν ήταν η καλύτερη λύση, όπως εξήγησε, εφόσον εξουδετέρωνε τη γεωπολιτική διάσταση της Κύπρου, ενώ και η στάση της Τουρκίας παραμένει παρωχημένη. Όμως, η τουρκοκυπριακή πλευρά έχει κάνει κινήσεις για εποικοδομητικό κλίμα. Ο ίδιος ανέφερε ότι στη σύγχρονη διπλωματία δεν χωρούν παιχνίδια μηδενικού αθροίσματος κι ευχήθηκε να υπάρξει κλίμα συνεργασίας ανάμεσα στις δύο πλευρές. Όταν ένα πρόβλημα είναι άλυτο πρέπει να αλλάζεις το πλαίσιο, όπως ανέφερε, γι' αυτό εξάλλου εντάχθηκε η Κύπρος στην Ε.Ε. Κι έκλεισε καταθέτοντας την αισιοδοξία του ότι αυτό θα λειτουργήσει θετικά, με την προϋπόθεση να αντιληφθεί η άλλη πλευρά ότι τα προβλήματα είναι προσπελάσιμα και να υιοθετήσει τις ευρωπαϊκές αρχές διαπραγμάτευσης.
Η Κύπρος, όπως είπε, διαθέτει σημαντικά πλεονεκτήματα: δεν αποτελεί για κανέναν απειλή στην περιοχή, η χώρα ήταν άλλωστε ενταγμένη στο Κίνημα των Αδέσμευτων και άρα έχει καλές σχέσεις με τις γύρω χώρες. Εξάλλου, έχει διαδραματίσει εποικοδομητικό ρόλο σε μια ρευστή περιοχή κι έχει επιδείξει σταθερότητα στη στάση της (βλ. άξονα Ελλάδας – Κύπρου-Ισραήλ).
Εν συνεχεία, αναφέρθηκε στην κυπριακή προεδρία της Ε.Ε. την οποία χαρακτήρισε σημαντική γιατί έθεσε το θέμα μιας κοινωνικά καλύτερης Ε.Ε..
Εξάλλου επισήμανε ότι η Κύπρος αποτελεί παράγοντα της ενεργειακής ασφάλειας, παρέχει εναλλακτικό δρόμο στην ενέργεια και μπορεί να καταστεί περιφερειακός ενεργειακός κόμβος. Αποτελεί, επίσης, γέφυρα για τη Μ. Ανατολή, και μπορεί να παρέχει το έδαφός της για ανθρωπιστικές και στρατιωτικές επιχειρήσεις. Πρέπει όμως, όπως τόνισε, να βάλουμε τη γεωπολιτική στην υπηρεσία της ανάπτυξης. Η Κύπρος, όμως, θα αλλάξει άρδην μόνο αν υπάρξει λειτουργική λύση στο κυπριακό, συμπλήρωσε. Το σχέδιο Ανάν δεν ήταν η καλύτερη λύση, όπως εξήγησε, εφόσον εξουδετέρωνε τη γεωπολιτική διάσταση της Κύπρου, ενώ και η στάση της Τουρκίας παραμένει παρωχημένη. Όμως, η τουρκοκυπριακή πλευρά έχει κάνει κινήσεις για εποικοδομητικό κλίμα. Ο ίδιος ανέφερε ότι στη σύγχρονη διπλωματία δεν χωρούν παιχνίδια μηδενικού αθροίσματος κι ευχήθηκε να υπάρξει κλίμα συνεργασίας ανάμεσα στις δύο πλευρές. Όταν ένα πρόβλημα είναι άλυτο πρέπει να αλλάζεις το πλαίσιο, όπως ανέφερε, γι' αυτό εξάλλου εντάχθηκε η Κύπρος στην Ε.Ε. Κι έκλεισε καταθέτοντας την αισιοδοξία του ότι αυτό θα λειτουργήσει θετικά, με την προϋπόθεση να αντιληφθεί η άλλη πλευρά ότι τα προβλήματα είναι προσπελάσιμα και να υιοθετήσει τις ευρωπαϊκές αρχές διαπραγμάτευσης.
Θέμα: Οι Σχέσεις Κύπρου-Ευρωπαϊκής Ένωσης μετά τις Αποφάσεις του Eurogroup
Μιχάλης Ατταλίδης, Πρύτανης Πανεπιστημίου Λευκωσίας
Ο ομιλητής ξεκίνησε αναφερόμενος στις ημέρες της διαπραγμάτευσης στην Ε.Ε. για την κυπριακή κρίση, προσφάτως. Ο συζητήσεις για το τι έγινε στο eurogroup είναι αποπροσανατολιστικές, τόνισε ο ίδιος, διότι θεωρείται ωσάν η Ε.Ε. να «επιτέθηκε» στην Κύπρο για να την εκμεταλλευτεί οικονομικά. Ως αποτέλεσμα, κλιμακώθηκε στην Κύπρο ο αντευρωπαϊσμός και η συζήτηση για έξοδο από το ευρώ.
Σύμφωνα με τον ίδιο, τα αίτια της κρίσης δεν πρέπει να εντοπίζονται στο μνημόνιο. Ειδικότερα, για να αποδοθούν ευθύνες πρέπει να συνεξεταστούν:
α. Ο τρόπος που δίνονταν τα τραπεζικά δάνεια (με όρους διαπλοκής), η διαφθορά και το τεράστιο έλλειμμα που δημιουργήθηκε με ευθύνη κυπριακών τραπεζών.
β. οι αποφάσεις του eurogroup που ήταν πολύ σκληρές αλλά την αιτία τους πρέπει να την αναζητήσουμε στη συνολική κρίση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος
γ. η μεγάλη καθυστέρηση ή η αδιαφορία της προηγούμενης κυπριακής κυβέρνησης απέναντι στις προειδοποιήσεις των Ευρωπαίων, το 2011-2012.
δ. το ότι οι Ευρωπαίοι ανέχονταν την προηγούμενη κυβέρνηση που έδειχνε και δείγματα αντιευρωπαϊσμού και όμως επέδειξαν σκληρότητα στη νεοεκλεγείσα κυβέρνηση Αναστασιάδη που είναι φιλοευρωπαϊκή.
Ο ίδιος αναρωτήθηκε αν με τα σημερινά δεδομένα πρέπει να αποχωρήσει η Κύπρος από το ευρώ, όπως εισηγούνται ορισμένοι. Όχι, ήταν η δική του απάντηση, διότι θα προσθέσει έναν αυτοτραυματισμό στον ήδη υπάρχοντα. Τι θα σήμαινε η επιστροφή στην κυπριακή λίρα; Υποτίμηση από 40% ως 70%, ενώ το κόστος των εισαγωγών θα εκτοξευόταν. Θα βρισκόταν επίσης εκτός Ε.Ε. παρ’ ότι ανήκει στην Ευρώπη και όχι στη Μ. Ανατολή όπως δείχνει η γεωγραφία της. Άλλωστε, η πολιτική αυτής της κυβέρνησης είναι δυτικόστροφη, σε αντίθεση με την προηγούμενη κυβέρνηση που αντιμετώπιζε την Ευρώπη ως ληστρική.
Κρίση, πάντως, διαπιστώνεται και στην Ε.Ε., γεγονός που οδηγεί σε πολιτικούς κλυδωνισμούς. Τα ακροδεξιά κόμματα είναι μια τέτοια απόδειξη, όπως τόνισε. Αν δεν υπήρχε η Ε.Ε. θα έπρεπε να την εφεύρουμε, υπογράμμισε ο ομιλητής, και είναι μάλιστα πιο σημαντική για τις μικρές χώρες. Μπορεί να μην είναι η Ευρώπη αυτή που θέλουμε αλλά πρέπει και η Κύπρος να βοηθήσει στο να αποφύγουμε την επανεθνικοποίηση που φαίνεται να συντελείται αυτή την ώρα στους κόλπους της Ε.Ε.
Σύμφωνα με τον ίδιο, τα αίτια της κρίσης δεν πρέπει να εντοπίζονται στο μνημόνιο. Ειδικότερα, για να αποδοθούν ευθύνες πρέπει να συνεξεταστούν:
α. Ο τρόπος που δίνονταν τα τραπεζικά δάνεια (με όρους διαπλοκής), η διαφθορά και το τεράστιο έλλειμμα που δημιουργήθηκε με ευθύνη κυπριακών τραπεζών.
β. οι αποφάσεις του eurogroup που ήταν πολύ σκληρές αλλά την αιτία τους πρέπει να την αναζητήσουμε στη συνολική κρίση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος
γ. η μεγάλη καθυστέρηση ή η αδιαφορία της προηγούμενης κυπριακής κυβέρνησης απέναντι στις προειδοποιήσεις των Ευρωπαίων, το 2011-2012.
δ. το ότι οι Ευρωπαίοι ανέχονταν την προηγούμενη κυβέρνηση που έδειχνε και δείγματα αντιευρωπαϊσμού και όμως επέδειξαν σκληρότητα στη νεοεκλεγείσα κυβέρνηση Αναστασιάδη που είναι φιλοευρωπαϊκή.
Ο ίδιος αναρωτήθηκε αν με τα σημερινά δεδομένα πρέπει να αποχωρήσει η Κύπρος από το ευρώ, όπως εισηγούνται ορισμένοι. Όχι, ήταν η δική του απάντηση, διότι θα προσθέσει έναν αυτοτραυματισμό στον ήδη υπάρχοντα. Τι θα σήμαινε η επιστροφή στην κυπριακή λίρα; Υποτίμηση από 40% ως 70%, ενώ το κόστος των εισαγωγών θα εκτοξευόταν. Θα βρισκόταν επίσης εκτός Ε.Ε. παρ’ ότι ανήκει στην Ευρώπη και όχι στη Μ. Ανατολή όπως δείχνει η γεωγραφία της. Άλλωστε, η πολιτική αυτής της κυβέρνησης είναι δυτικόστροφη, σε αντίθεση με την προηγούμενη κυβέρνηση που αντιμετώπιζε την Ευρώπη ως ληστρική.
Κρίση, πάντως, διαπιστώνεται και στην Ε.Ε., γεγονός που οδηγεί σε πολιτικούς κλυδωνισμούς. Τα ακροδεξιά κόμματα είναι μια τέτοια απόδειξη, όπως τόνισε. Αν δεν υπήρχε η Ε.Ε. θα έπρεπε να την εφεύρουμε, υπογράμμισε ο ομιλητής, και είναι μάλιστα πιο σημαντική για τις μικρές χώρες. Μπορεί να μην είναι η Ευρώπη αυτή που θέλουμε αλλά πρέπει και η Κύπρος να βοηθήσει στο να αποφύγουμε την επανεθνικοποίηση που φαίνεται να συντελείται αυτή την ώρα στους κόλπους της Ε.Ε.
Θέμα: Η Κυπριακή Οικονομική Κατάρρευση: Πέρα από μια Συμβατική Νοτιοευρωπαϊκή Αποτυχία
Άδωνις Πηγασίου, Ερευνητικός Συνεργάτης EUC Research Centre
Ο ομιλητής ξεκίνησε την εισήγησή του παρουσιάζοντας τα θεωρητικά μοντέλα του καπιταλισμού. Όπως εξήγησε, το κάθε μοντέλο εξαρτάται από το είδος της εταιρείας που είναι στο επίκεντρο της οικονομίας και πώς επιδρά η εταιρεία αυτή στις εργασιακές σχέσεις, στην εταιρική διακυβέρνηση, στις δι-εταιρικές σχέσεις, στις σχέσεις με τους εργαζόμενους και στην εκπαίδευση.
Ανέφερε μάλιστα διάφορα μοντέλα: φιλελεύθερες οικονομίες, συντονισμένες οικονομίες, κρατικός καπιταλισμός, μικτές οικονομίες της αγοράς.
Εν συνεχεία επικεντρώθηκε στα χαρακτηριστικά τού κυπριακού μοντέλου: πελατειακές σχέσεις με επίκεντρο το κράτος, συνεργασία στις εργασιακές σχέσεις, μεγάλος ο ρόλος των τραπεζών, σημαντική εξάρτηση από τις υπεράκτιες εταιρίες, ανεπαρκές και πολιτικοποιημένο κοινωνικό κράτος, υψηλό ποσοστό αποφοίτων ΑΕΙ, και τα τελευταία χρόνια, θετικοί ρυθμοί ανάπτυξης και χαμηλή ανεργία. Επίσης, ο δημόσιος τομέας αμείβεται υψηλότερα από τον ιδιωτικό, το δημόσιο χρέος είναι συνήθως χαμηλό, μόνο μετά το 2008 αυξήθηκε αν και δεν ήταν ποτέ πρόβλημα το χρέος. Τέλος, ο τραπεζικός τομέας είναι πολύ μεγάλος και συγκρίσιμος μόνο με της Ιρλανδίας, της Μάλτας και του Λουξεμβούργου. Η κυπριακή κρίση είναι ειδική περίπτωση, συνεπώς, διότι απορρέει από ένα ιδιόμορφο μοντέλο μικτής οικονομίας. Όμως, όπως τόνισε, η ευκολία με την οποία το eurogroup κατέστρεψε τον τραπεζικό κλάδο της Κύπρου ήταν δείγμα πολύ κακής εκτίμησης και σίγουρα δεν συνυπολόγισε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κυπριακής οικονομίας.
Ανέφερε μάλιστα διάφορα μοντέλα: φιλελεύθερες οικονομίες, συντονισμένες οικονομίες, κρατικός καπιταλισμός, μικτές οικονομίες της αγοράς.
Εν συνεχεία επικεντρώθηκε στα χαρακτηριστικά τού κυπριακού μοντέλου: πελατειακές σχέσεις με επίκεντρο το κράτος, συνεργασία στις εργασιακές σχέσεις, μεγάλος ο ρόλος των τραπεζών, σημαντική εξάρτηση από τις υπεράκτιες εταιρίες, ανεπαρκές και πολιτικοποιημένο κοινωνικό κράτος, υψηλό ποσοστό αποφοίτων ΑΕΙ, και τα τελευταία χρόνια, θετικοί ρυθμοί ανάπτυξης και χαμηλή ανεργία. Επίσης, ο δημόσιος τομέας αμείβεται υψηλότερα από τον ιδιωτικό, το δημόσιο χρέος είναι συνήθως χαμηλό, μόνο μετά το 2008 αυξήθηκε αν και δεν ήταν ποτέ πρόβλημα το χρέος. Τέλος, ο τραπεζικός τομέας είναι πολύ μεγάλος και συγκρίσιμος μόνο με της Ιρλανδίας, της Μάλτας και του Λουξεμβούργου. Η κυπριακή κρίση είναι ειδική περίπτωση, συνεπώς, διότι απορρέει από ένα ιδιόμορφο μοντέλο μικτής οικονομίας. Όμως, όπως τόνισε, η ευκολία με την οποία το eurogroup κατέστρεψε τον τραπεζικό κλάδο της Κύπρου ήταν δείγμα πολύ κακής εκτίμησης και σίγουρα δεν συνυπολόγισε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κυπριακής οικονομίας.
Θέμα: Τραπεζική Ένοποίηση και Κύπρος
Χριστίνα Ιωάννου, Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Λευκωσίας
Η ομιλήτρια ξεκινώντας ανέφερε ότι η Ε.Ε. πάσχει από κρίση θεσμών και από μια βαθύτατη πολιτική κρίση στην οποία καθρεφτίζονται όλες οι άλλες κρίσεις. Υπάρχουν, όμως, και παραπληρωματικές κρίσεις: 1) κρίση δημοσιονομική, 2) κρίση ανταγωνισμού λόγω των οικονομικών ανισορροπιών των κρατών μελών 3) τραπεζική κρίση λόγω της απουσίας άνωθεν επιτήρησης ενώ 4) κατέρρευσε και το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο. Η λιτότητα αποτελεί άραγε την ολική λύση του προβλήματος, αναρωτήθηκε η ίδια. Μάλλον όχι, απάντησε, και γι' αυτό επικρίνεται πλέον από πολλά σοβαρά ξένα ΜΜΕ. Υπήρξε μια νομισματική ένωση χωρίς ταυτόχρονη οικονομική και τραπεζική ένωση, εκεί έγκειται μέρος του προβλήματος. Οι κυβερνήσεις των κρατών μελών δεν ένιωσαν την πίεση να προχωρήσουν όσο πήγαιναν καλά οι οικονομίες. Η ανάπτυξη, ωστόσο, δεν είναι μόνο οικονομικό ζήτημα, τόνισε η ομιλήτρια, χρειάζονται και άλλες μεταρρυθμίσεις.
Αρχικά, η οικονομική ένωση θεωρούνταν η απαραίτητη προϋπόθεση για το κοινό νόμισμα. Ήταν οι γεωπολιτικές παράμετροι -επανένωση της Γερμανίας και γαλλικοί φόβοι- που καθόρισαν κατόπιν τα πράγματα. Με άλλα λόγια, οι πολιτικοί συσχετισμοί και οι συμβιβασμοί. Τα νέα κράτη μέλη εκμεταλλεύτηκαν τα πολύ χαμηλά επιτόκια, και τελικά οι κυβερνήσεις βρέθηκαν με δυσβάσταχτα χρέη. Στόχος της ΕΚΤ είναι σήμερα να μεταρρυθμιστούν οι χώρες του Νότου. Όμως, δεν αρκεί αυτό, πρέπει να αποκατασταθεί το χαμένο πλέον αίσθημα ασφάλειας μεταξύ των καταθετών. Πρόκειται άρα για μια κρίση εμπιστοσύνης, όπως την χαρακτήρισε. Χρειάζεται, επίσης μια ενιαία εποπτική αρχή τραπεζών. Όλα αυτά επείγουν διότι ο ευρωσκεπτικισμός (η αδιαφορία ή και η αντίδραση στο ευρωπαϊκό σχέδιο ενοποίησης) αυξάνεται λόγω της μεγάλης γραφειοκρατίας των Βρυξελλών και λόγω του μη δημοκρατικού χαρακτήρα των θεσμών της Ε.Ε., αλλά και διότι επιδεικνύεται αναποφασιστικότητα για το μέλλον.
Αρχικά, η οικονομική ένωση θεωρούνταν η απαραίτητη προϋπόθεση για το κοινό νόμισμα. Ήταν οι γεωπολιτικές παράμετροι -επανένωση της Γερμανίας και γαλλικοί φόβοι- που καθόρισαν κατόπιν τα πράγματα. Με άλλα λόγια, οι πολιτικοί συσχετισμοί και οι συμβιβασμοί. Τα νέα κράτη μέλη εκμεταλλεύτηκαν τα πολύ χαμηλά επιτόκια, και τελικά οι κυβερνήσεις βρέθηκαν με δυσβάσταχτα χρέη. Στόχος της ΕΚΤ είναι σήμερα να μεταρρυθμιστούν οι χώρες του Νότου. Όμως, δεν αρκεί αυτό, πρέπει να αποκατασταθεί το χαμένο πλέον αίσθημα ασφάλειας μεταξύ των καταθετών. Πρόκειται άρα για μια κρίση εμπιστοσύνης, όπως την χαρακτήρισε. Χρειάζεται, επίσης μια ενιαία εποπτική αρχή τραπεζών. Όλα αυτά επείγουν διότι ο ευρωσκεπτικισμός (η αδιαφορία ή και η αντίδραση στο ευρωπαϊκό σχέδιο ενοποίησης) αυξάνεται λόγω της μεγάλης γραφειοκρατίας των Βρυξελλών και λόγω του μη δημοκρατικού χαρακτήρα των θεσμών της Ε.Ε., αλλά και διότι επιδεικνύεται αναποφασιστικότητα για το μέλλον.
***
Το οπτικοακουστικό υλικό από το σύνολο των ομιλιών της ημερίδας, συμπεριλαμβανομένης της ομιλίας του υπουργού των Εξωτερικών της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Ιωάννη Κασουλίδη, θα αναρτηθεί τις προσεχείς ημέρες στο www.foreigaffairs.gr
Το οπτικοακουστικό υλικό από το σύνολο των ομιλιών της ημερίδας, συμπεριλαμβανομένης της ομιλίας του υπουργού των Εξωτερικών της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Ιωάννη Κασουλίδη, θα αναρτηθεί τις προσεχείς ημέρες στο www.foreigaffairs.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου