THE GLOBAL CHESSBOARD: Μιλώντας τούρκικα: Η αλήθεια σχετικά με τους νέους νόμους τού Ερντογάν για την γλώσσα

Δευτέρα 12 Ιανουαρίου 2015

Μιλώντας τούρκικα: Η αλήθεια σχετικά με τους νέους νόμους τού Ερντογάν για την γλώσσα

Ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δήλωσε πρόσφατα ότι, άμεσα, οι Τούρκοι μαθητές θα αρχίσουν να μελετούν την οθωμανική γλώσσα στο σχολείο. Ο Ερντογάν υπερασπίστηκε την κίνηση αυτή εξηγώντας ότι [1] η εκμάθηση της οθωμανικής, μια παλαιότερη έκδοση της τουρκικής γραμμένης σε αραβική γραφή και σε χρήση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι τις αρχές τού εικοστού αιώνα, θα βοηθήσει τους πολίτες να «επανασυνδεθούν με το παρελθόν τους». Αλλά οι επικριτές τού Ερντογάν καταδίκασαν την απόφασή του ως μια ακόμη προσπάθεια επιβολής για να προωθήσει μια συντηρητική εκδοχή τής οθωμανικής νοσταλγίας, παρόμοια με τις προσπάθειές του να χτίσει ένα αντίγραφο οθωμανικού στρατώνα στο κέντρο τής Κωνσταντινούπολης και ένα αντίγραφο οθωμανικό τέμενος στον ψηλότερο λόφο τής πόλης.

Τούρκοι στρατιώτες ντυμένοι με στολές ναύτη τής οθωμανικής αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη, τον Μάιο του 2009. (Murad Sezer / Courtesy Reuters)

Για όποιον έχει ποτέ αγωνιστεί για να μάθει την εξαιρετικά δύσκολη οθωμανική γλώσσα -μερικές φορές περιγράφεται ως φάρσα στους ιστορικούς- η επιβολή της σε μια γενιά μαθητών μπορεί να φαίνεται σαν ο πιο γρήγορος τρόπος ώστε ο Ερντογάν να καταστρέψει την δημοτικότητά του (και της οθωμανικής αυτοκρατορίας, επίσης).

Στην πραγματικότητα, η πάλη με τα οθωμανικά κείμενα θα μπορούσε να δώσει στους μαθητές μια πρωτόγνωρη εκτίμηση για τον ιδρυτή τής σύγχρονης Τουρκίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ο οποίος μετέτρεψε την τουρκική γλώσσα υιοθετώντας την λατινική γραφή το 1928. Πιο σοβαρά, ακόμη και αν ένα μικρό ποσοστό μαθητών καταφέρει να μάθει περισσότερα από τα απλώς αρκετά για να περάσει τις εξετάσεις ή να διαβάζει επιγραφές σε παλιές επιτύμβιες στήλες, θα μπορούσε να παρουσιάσει μια σημαντική απειλή για την προσεκτικά καλλιεργημένη έκδοση του Ερντογάν περί του ευσεβούς οθωμανικού παρελθόντος. Πέρυσι ο Ερντογάν εξαπέλυσε δριμεία επίθεση κατά των διευθυντών μιας δημοφιλούς σαπουνόπερας γιατί υπονόησαν ότι ο Οθωμανός σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής αφιέρωνε περισσότερο χρόνο στο κρεβάτι παρά πάνω στο άλογο. Ποιος ξέρει τι θα έκανε αν οι νέοι μαθητές μπορούσαν ξαφνικά να διαβάσουν τον πλούτο τής ομοφυλοφιλικής ποίησης [2] που συντάχθηκε σε οθωμανικούς χρόνους.

GOPLACE

Μεταξύ των πολλών μεταρρυθμίσεων μέσω των οποίων ο Ατατούρκ απομάκρυνε την νέα δημοκρατία από το οθωμανικό παρελθόν της, ο γλωσσικός μετασχηματισμός ήταν από τις πιο δραματικές [3]. Εντός τριών μηνών το 1928, οι Τούρκοι πολίτες πήγαν από την αραβική γραφή στο λατινικό αλφάβητο. Παράλληλα με μια σαρωτική μεταβολή στο λεξιλόγιο -νέες εκδοχές εμφανίστηκαν για μερικές από τις πιο κοινές λέξεις, για παράδειγμα «σχολείο», «βόρεια», «νότια», και ακόμη και η φράση «για παράδειγμα»- οι αλλαγές στο αλφάβητο τελικά κατέστησαν οτιδήποτε γράφηκε πριν από το 1928 εντελώς δυσανάγνωστο στην συντριπτική πλειοψηφία των σύγχρονων Τούρκων πολιτών.

Εκεί υπήρξε, ομολογουμένως, μια πραγματική αναντιστοιχία μεταξύ των τουρκικών ήχων και των αραβικών γραμμάτων, αν και ως το 1928, είχαν συνηθίσει με επιτυχία να γράφουν τουρκικά για μια χιλιετία ή περίπου τόσο. Η οθωμανική γραφή περιλαμβάνει μερικούς χαρακτήρες που δεν έχει η αραβική -δύο επιπλέον κουκκίδες για να διακρίνεται το «P» από το «B», για παράδειγμα- αλλά η έλλειψη αραβικών φωνηέντων ήταν ακατάλληλη για τα τουρκικά έχουν πολλά φωνήεντα. Όπως και με τα αγγλικά, οι αταίριαστες ανακολουθίες μεταξύ ορθογραφίας και προφοράς αυξήθηκαν με τον χρόνο: Η τουρκική λέξη για το «αργότερα», που τώρα ευθέως γράφεται και προφέρεται ως «sonar», κατέστη περιπεπλεγμένη σε χαρακτήρες παρόμοιους με s-u / v-k-r-h στην οθωμανική γραφή. Μια τροποποιημένη αραβική γραφή θα μπορούσε να λύσει αυτά τα προβλήματα˙ Πράγματι, οι Οθωμανοί μεταρρυθμιστές είχαν ήδη υποβάλει προτάσεις για τον σκοπό αυτό στα τέλη τού 19ου και στις αρχές τού 20ού αιώνα. Αλλά ο Ατατούρκ ήθελε να φέρει τους Τούρκους πιο κοντά στην Δύση, και έτσι επέλεξε την λατινική γραφή και απόκοψε την Τουρκία από το παρελθόν της.

Εκτός από την αλλαγή στην αλφάβητο, η μετάβαση από την οθωμανική στην σύγχρονη τουρκική συνεπάγεται επίσης την αντικατάσταση λέξεων αραβικής και περσικής προέλευσης με αυθεντικά «τουρκικές» εναλλακτικές (όπως και λέξεις από τα γαλλικά, την σύγχρονη άριστη ευρωπαϊκή γλώσσα εκείνη την εποχή). Μερικές αντικαταστάσεις βρέθηκαν στην καθημερινή ομιλία των αγροτών τής Ανατολίας ή των τουρκικών λαών τής Κεντρικής Ασίας, οι οποίοι υποτίθεται ότι έχουν διασώσει μια αμόλυντη πρωτότυπη τουρκική. Άλλες απλά εφευρέθηκαν από μια ειδική επιτροπή, στην συνέχεια εισήχθησαν στις αίθουσες διδασκαλίας και τα λεξικά, όπου κάποιες έμειναν και κάποιες όχι.

Στην καλύτερη περίπτωση, στα πρώτα της στάδια, η προσπάθεια αυτή καθιστά μια ελίτ γραπτή γλώσσα κατανοητή για τις μάζες -το ισοδύναμο, ίσως, της αντικατάστασης της λατινόφωνης ρήσης sine qua non (εκ των ων ουκ άνευ) με μια απλή αγγλική λέξη όπως necessary (αναγκαίο). Μια δεκαετία αργότερα, ωστόσο, οι μεταρρυθμίσεις οι ίδιες έγιναν ένα ιδεολογικών κινήτρων εμπόδιο για την κατανόηση, καθώς απόλυτα κοινές λέξεις αντικαταστάθηκαν με νέες δημιουργίες τεχνητού ήχου. Φανταστείτε την κυβέρνηση να δίνει την εντολή όλα τα σήματα «Exit» να αντικατασταθούν με άλλα που θα γράφουν «Goplace». Τελικά η προσπάθεια εγκαταλείφθηκε, και οι άνθρωποι σατίριζαν τους παραλογισμούς της με το να εφευρίσκουν ψεύτικους νέους όρους όπως «oturaklı götürgeç», ή «μέρος-κάθισμα-φέρνει-πράγματα» αντί για «λεωφορείο».

Οι ιστορικοί [4] όλο και περισσότερο επέκριναν τον Ατατούρκ για τον επαναστατικό του ζήλο και την αυταρχική φύση των μεταρρυθμίσεών του. Πολλοί, δικαίως ισχυρίστηκαν ότι η επιμονή του να βάλει μιας ποικιλόμορφη κοινωνία μέσα στον ζουρλομανδύα τού σύγχρονου κοσμικού εθνικισμού οδήγησε διαδοχικές κυβερνήσεις στο να αντιδράσουν βάναυσα όταν οι πολίτες ήθελαν να συνεχίζουν να μιλούν κουρδικά ή να φορούν μαντίλες. Αλλά, όπως υπαινίσσεται ο Antoine de Saint-Exupéry [5] στον «Μικρό Πρίγκιπα», ευθύνη για το λάθος έχουν και οι Ευρωπαίοι, των οποίων οι προκαταλήψεις τούς οδήγησαν να δουν αυτές τις μεταρρυθμίσεις ως απαραίτητες και, ας πούμε, να παίρνουν πιο πολύ στα σοβαρά του Τούρκους που φορούσαν ψηλά καπέλα από όσο τους Τούρκους που φορούσαν φέσια.

Ομοίως, αν και δεν υπάρχει καμία αντίρρηση για το πόσο ριζικός ήταν ο μετασχηματισμός που έφερε ο Ατατούρκ στην γλώσσα τής χώρας του, ή για την ταχύτητα με την οποία το έκανε, η αλλαγή δεν ήταν τόσο ξαφνική όσο υποθέτουν πολλοί σήμερα. Στις αρχές τής δεκαετίας τού 1900, η συντριπτική πλειοψηφία των Τούρκων πολιτών δεν μπορούσε να διαβάσει ή να γράψει οποιοδήποτε κείμενο, ενώ μεταξύ των ελίτ που μπορούσαν, πολλοί ήταν ήδη εξοικειωμένοι με τα λατινικά γράμματα από την μελέτη των γαλλικών. Επιπλέον, για δεκαετίες μετά το 1928, πολλοί Τούρκοι [6] -και, σύμφωνα με φήμες, ακόμη και ο ίδιος ο Ατατούρκ- συνέχισαν να διατηρούν ημερολόγια, να γράφουν σε φίλους και να σημειώνουν λίστες για ψώνια στην αραβική γραφή που είχαν μάθει αρχικά στο σχολείο. Κατά μια έννοια, η γλωσσική επανάσταση του Ατατούρκ ήταν πλήρης μόνο στην δεκαετία τού 1970, όταν η πρώτη γενιά των ενηλίκων ανδρώθηκε χωρίς καμία γνώση τής Οθωμανικής.

ΟΘΩMANIA

Όλη αυτή η ιστορία κάνει κάπως ειρωνική την εντολή τού Ερντογάν να φέρει την οθωμανική γλώσσα πίσω στις αίθουσες των σχολείων. Η χειρονομία τού Ερντογάν είχε ως στόχο τις ευσεβείς μάζες τής Τουρκίας, οι οποίες έχουν σε μεγάλο βαθμό αποδεχθεί την ιδέα ότι αυτή η γλώσσα είναι μέρος της κληρονομιάς «τους». Αλλά, για ένα μεγάλο μέρος τού περασμένου αιώνα, ήταν στην πραγματικότητα η άρχουσα τάξη των μορφωμένων κοσμικών ελίτ, ειδικότερα δικηγόροι και διπλωμάτες, οι οποίοι ήταν πιο άνετοι με τα περίτεχνα και σκοτεινά γλωσσικά απομεινάρια τής επίσημης οθωμανικής.

Η γλωσσική μεταρρύθμιση του Ατατούρκ ήταν αναπόσπαστο μέρος τού λαϊκιστικού εθνικισμού του, ο οποίος επεδίωκε να διαφοροποιήσει το νέο επαναστατικό καθεστώς του από την παλιά, συχνά καταπιεστική και αντιλαϊκή, οθωμανική κυβέρνηση. Αλλά μια τέτοια ρητορική έκρυβε την αυταρχική φύση τού δικού του καθεστώτος και τις συνάφειες μεταξύ της οθωμανικής ελίτ και των ηγετών τής Τουρκίας τού εικοστού αιώνα. Είναι μόνο μετά από δεκαετίες απογοήτευσης με αυτόν τον συχνά αντιδημοκρατικό κοσμικό ελιτισμό που η διδασκαλία τής γλώσσας τής οθωμανικής Αυλής μπορεί να ερμηνευθεί ως μια λαϊκίστικη χειρονομία. Αλλά αν ο τουρκικός πληθυσμός μαθαίνει να διαβάζει οθωμανικά, η δημοφιλής ισλαμική οθωμανική νοσταλγία θα μπορούσε να είναι το πρώτο θύμα.

Από πολλές απόψεις φαίνεται σαν οι σύγχρονοι Τούρκοι ισλαμιστές υπό τον Ερντογάν, να ήταν οι πρώτοι άνθρωποι που αγκάλιασαν το οθωμανικό παρελθόν τής χώρας τους μετά από σχεδόν έναν αιώνα αδιαφορίας των κοσμικών. Αλλά ίσως είναι πιο ακριβές να πούμε ότι είναι απλά η πιο πρόσφατη και επιτυχημένη ομάδα στην Τουρκία που οικειοποιείται την οθωμανική ιστορία [7] για τους δικούς της ιδεολογικούς λόγους [8].

Η πρώτη ομάδα, στην πραγματικότητα, ήταν ο Ατατούρκ και οι υποστηρικτές του. Παρότι ο Ατατούρκ κατήγγειλε την οθωμανική βασιλική οικογένεια για κακοδιοίκηση, έσπευσε να διεκδικήσει τις επιτυχίες [9] τού οθωμανικού στρατού –το φόβητρο από την Υεμένη ως τις πύλες τής Βιέννης- ως φόρο τιμής στο πολεμικό πνεύμα τού τουρκικού έθνους. Στην δεκαετία τού 1940 και του 1950, οι Τούρκοι εθνικιστές πανηγύριζαν τα οθωμανικά στρατιωτικά επιτεύγματα, καθώς και τα αρχιτεκτονικά, πολιτιστικά και επιστημονικά επιτεύγματα του 15ου «χρυσού» αιώνα τής αυτοκρατορίας. Γενιές τουρκοπαίδων έχουν μεγαλώσει με κινούμενα σχέδια και ταινίες δράσης που σχετίζοντο με στρατιωτικούς ηρωισμούς τής οθωμανικής εποχής.

Μερικοί κοσμικοί εθνικιστές το προχώρησαν μέχρι το σημείο να ισχυρίζονται ότι οι Οθωμανοί σουλτάνοι, όπως ο Μεχμέτ ο Πορθητής, είχαν εφεύρει την θρησκευτική ανοχή και βοήθησαν να εμπνευσθεί η Ευρωπαϊκή Αναγέννηση. Πιο πρόσφατα, μια αντίπαλη ερμηνεία τής οθωμανικής ιστορίας έκανε χαρακτηριστικό στοιχείο τής αυτοκρατορίας την χωρίς αποκλεισμούς πολυπολιτισμικότητα. Υπογραμμίζοντας την συνύπαρξη θρησκειών και πολιτισμών υπό την οθωμανική κυριαρχία, αυτή η εκδοχή δελέασε τόσο τους Δυτικούς φιλελεύθερους που αναζητούν αντι-παραδείγματα για την σύγκρουση των πολιτισμών, όσο και τους Τούρκους προοδευτικούς που επιδιώκουν να οικοδομήσουν μια πιο ολιστική ταυτότητα για το τουρκικό κράτος.

Σύγχρονοι Τούρκοι ισλαμιστές έχουν εργαστεί σκληρά για να μπολιάσουν μια ισλαμιστική ανάγνωση του οθωμανικό παρελθόντος πάνω σε αυτές τις εθνικιστικές και φιλελεύθερες παραδόσεις. Η αλλεργική αντίδραση μερικών σύγχρονων κοσμικών σε όλα όσα είναι ο οθωμανισμός, αν μη τι άλλο, αποτελεί ένα σημάδι τής επιτυχίας των ισλαμιστών. Σε ένα λιγότερο πολωμένο πολιτικό κλίμα, πολλές από τις προσωπικότητες της αντιπολίτευσης που τώρα επικρίνουν την κίνηση του Ερντογάν ίσως να την χαιρέτιζαν ως μέρος μιας πατριωτικής προσπάθειας επανασύνδεσης με ένα ένδοξο κεφάλαιο της ιστορίας τής Τουρκίας. Αλλά η διδασκαλία τής οθωμανικής φαίνεται ύποπτη όταν παρουσιάζεται μαζί με θρησκευτικά μαθήματα στις τάξεις τού δημοτικού σχολείου και με νέους περιορισμούς σχετικά με το αλκοόλ, όλα μέρος τού σχεδίου τού Ερντογάν για την δημιουργία μιας «ευσεβούς γενιάς» [10].

Είναι μια περίεργη στιγμή όταν τα παλιά ανατολίτικα κλισέ για την οθωμανική παρακμή και την διαφθορά φαίνονται σαν αναγκαίες διορθώσεις σε μια ωραιοποιημένη οθωμανική ιστορία εκκαθαρισμένη ακόμη και από φυσιολογικά επίπεδα ανθρώπινης διαστροφής και καταπίεσης. Οπλισμένοι με μια γνώση τής οθωμανικής γλώσσας και μια επιθυμία που πηγάζει από πολιτικά κίνητρα να αντικρούσουν ισλαμιστικούς μύθους, πολλοί Τούρκοι ακαδημαϊκοί έχουν ήδη αρχίσει να ανακαλύπτουν στοιχεία ενός λιγότερο εξιδανικευμένου οθωμανικού παρελθόντος. Παράλληλα με ποιήματα για συναντήσεις σε λουτρά και βασιλικούς διαγωνισμούς οινοποσίας, αυτά περιλαμβάνουν πιο ουσιαστικό υλικό που δείχνει πώς οι ίδιοι οι Οθωμανοί πολίτες επέκριναν την επίσημη διαφθορά ή καταχρήσεις εξουσίας με θρησκευτικές δικαιολογίες. Απλώς μια νύξη για το τι μπορεί να κρύβεται για τον Ερντογάν προέρχεται από ένα τεύχος τού 1951 τού τότε δημοφιλούς περιοδικού History World, του οποίου ο εκδότης υποστήριξε [7] ότι χτένισε τα αρχεία για να βρει τις πιο «ανατριχιαστικές» ετυμηγορίες των Οθωμανών δικαστών, εγγυημένες να «ξεπεράσουν σε αιματηρότητα ακόμη και ένα μυθιστόρημα δολοφονιών τού εικοστού αιώνα». Οι αναγνώστες, όπως υποσχέθηκε, θα συγκλονίζοντο από αναφορές σε δικαστές που «έδιναν για τροφή ανθρώπινη σάρκα σε σκύλους, αλυσόδεναν άνδρες από τη μύτη σαν να ήταν αρκούδες, και κρεμούσαν γυναίκες από τα στήθη τους και άνδρες από άλλα μέλη τους».

Χτυπώντας πιο κοντά στον στόχο, ένας σχολιαστής στο αντικυβερνητικό κανάλι Halk TV [11] αστειεύτηκε ότι ίσως αν οι άνθρωποι μάθουν οθωμανικά θα είναι τελικά σε θέση να διαβάσουν το ποινικό μητρώο τού παππού τού Ερντογάν. Το κόμμα τού Ερντογάν έχει καταφύγει σε πολλαπλές μορφές λογοκρισίας στην προσπάθειά του να ελέγξει το τι μπορούν να διαβάσουν οι Τούρκοι πολίτες. Όμως, όπως δείχνει αυτό το κέντρισμα, η διδαχή μιας καινούριας γλώσσας είναι ριζικά αντίθετη προς αυτό το είδος ελέγχου. Το να κάνουν τους μαθητές να μάθουν οθωμανικά θα είναι δύσκολο. Ακόμη πιο δύσκολο θα είναι να ελεγχθεί το πώς θα χρησιμοποιούν την νεοαποκτηθείσα ικανότητά τους.

Nick Danforth

sourche: http://foreignaffairs.gr/articles/70141/nick-danforth/milontas-toyrkika?page=show

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/142757/nick-danforth/talking-turkey