THE GLOBAL CHESSBOARD: Από την Τουρκία στο Τελ Αβίβ

Δευτέρα 11 Μαΐου 2015

Από την Τουρκία στο Τελ Αβίβ

Νεαρός Παλαιστίνιος ενδεδυμένος με μια τουρκική σημαία κοιτάζει το επίνειο της Γάζας σε συλλαλητήριο για την στήριξη του Τούρκου πρωθυπουργού, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, στην πόλη της Γάζας στις 18 Ιουνίου 2013. SUHAIB SALEM / REUTERS

Δύσκολα περνά μια εβδομάδα χωρίς την ανταλλαγή κάποιας αιχμής ή προσβολής μεταξύ της Τουρκίας και του Ισραήλ. Ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, προσβάλλει δημοσίως το Ισραήλ σε σχεδόν καθημερινή βάση για να συγκεντρώσει εγχώρια πολιτική στήριξη, υποστηρίζοντας, για παράδειγμα, ότι η συμπεριφορά του Ισραήλ στην Γάζα ξεπερνά την βαναυσότητα του ναζιστικού καθεστώτος [1]. Η κατάσταση δεν ήταν πάντα έτσι. Κατά την δεκαετία του 1990 και για το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 2000 υπήρχαν φιλικές διπλωματικές και πολιτικές σχέσεις μεταξύ του Ισραήλ και της Τουρκίας. Αλλά φαίνεται πλέον να υπάρχει διπλωματικό αδιέξοδο.

Ακόμα κι έτσι, παρά την σκληρή ρητορική και την αναστολή της υψηλού επιπέδου διπλωματικής εμπλοκής, το εμπόριο μεταξύ του Ισραήλ και της Τουρκίας αυξήθηκε κατά 19% από το 2009, ενώ το σύνολο του εξωτερικού εμπορίου της Τουρκίας κατά την ίδια περίοδο αυξήθηκε κατά 11%. Από την στιγμή που λίγα έθνη με ισχυρούς εμπορικούς δεσμούς κλιμακώνουν τις συγκρούσεις σε σημείο να πάνε σε μεταξύ τους πόλεμο, οι οικονομικοί δεσμοί του Ισραήλ με την Τουρκία μπορεί να σηματοδοτήσουν την ύπαρξη προοπτικών βελτίωσης των διμερών σχέσεων. Με την οικονομική και πολιτική προοπτική να παραμένουν δυσοίωνες σε ολόκληρη την Μέση Ανατολή, τα δύο έθνη έχουν περισσότερους λόγους από ποτέ να επιλύσουν τις πολιτικές διαφορές τους, ή τουλάχιστον να τις διαχωρίσουν από τις οικονομικές τους σχέσεις.

ΔΙΑΓΡΑΦΟΝΤΑΣ ΤΟ ΙΣΡΑΗΛ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ

Οι διπλωματικές σχέσεις της Τουρκίας με το Ισραήλ άρχισαν να επιδεινώνονται στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ τον Ιανουαρίου του 2009. Κατά την διάρκεια μιας έντονης συζήτησης με τον πρόεδρο του Ισραήλ, Σιμόν Πέρες, σχετικά με την επίθεση του Ισραήλ στην Γάζα, ο τότε πρωθυπουργός, Ερντογάν, κατηγόρησε το Ισραήλ για βαρβαρότητα [2], λέγοντας στον Πέρες, «Όταν πρόκειται να διαπράξετε δολοφονίες, γνωρίζετε καλά πώς να σκοτώσετε». Τον Μάιο του 2010, Ισραηλινοί καταδρομείς επιτέθηκαν στο Mavi Marmara, ένα τουρκικό πλοίο ανθρωπιστικής βοήθειας [3], το οποίο προσπάθησε να παραβιάσει τον ισραηλινό αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας, σκοτώνοντας εννέα Τούρκους ακτιβιστές που βρίσκονταν στο σκάφος και ωθώντας την Άγκυρα να αποσύρει τον πρέσβη της στο Ισραήλ. Οι σχέσεις επιδεινώθηκαν τον Αύγουστο του 2013, όταν ο Ερντογάν κατηγόρησε το Ισραήλ ως συνένοχο για το στρατιωτικό πραξικόπημα που ανέτρεψε τον πρώην πρόεδρο της Αιγύπτου, Mohamed Morsi. Τον Ιανουάριο του 2015, ο Ερντογάν δήλωσε ότι ο Ισραηλινός πρωθυπουργός, Βενιαμίν Νετανιάχου δεν είχε κανένα δικαίωμα να συμμετάσχει στην αντιτρομοκρατική πορεία στο Παρίσι μετά τις επιθέσεις στην Charlie Hebdo, δεδομένων των ενεργειών του Ισραήλ στην Γάζα. Η υποστήριξη του Ερντογάν στην Χαμάς αποτελεί ένα ακόμα γεγονός που εμπόδισε τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών, ενώ ο ίδιος δεν έχει κάνει ιδιαίτερες προσπάθειες για να επανορθώσει.

Ο Ερντογάν, ωστόσο, δεν ήταν πάντα τόσο επιθετικός. Ως πρωθυπουργός, υποστήριξε τις διπλωματικές προσπάθειες της Τουρκίας να «υπηρετήσει ως ειρηνευτικός διαμεσολαβητής στην Μέση Ανατολή». [4] Κατά την διάρκεια επίσκεψής του το 2005 στον Ισραηλινό πρώην πρωθυπουργό, Αριέλ Σαρόν, στην Ιερουσαλήμ, ο Ερντογάν δήλωσε ότι ήρθε για να συμβάλει στην ειρηνευτική διαδικασία μεταξύ του Ισραήλ και των Παλαιστινίων. Ο Ερντογάν φιλοξένησε τον Ισραηλινό πρώην πρωθυπουργό, Εχούντ Ολμέρτ, στην κατοικία του το 2008, ελπίζοντας να μεσολαβήσει για συμφωνία ειρήνης μεταξύ του Ισραήλ και της Συρίας. Ο Ερντογάν εξέλαβε την απόφαση του Ολμέρτ να δρομολογήσει την Επιχείρηση «Καυτό Μολύβι» (cast lead) [5] λίγες μόλις ημέρες μετά την συνάντηση ως προδοσία, ιδιαίτερα αφότου υπέθεσε ότι ο Ολμέρτ του έδωσε το πράσινο φως για να μεταδώσει την ετοιμότητα του Ισραήλ να ξεκινήσει απευθείας συνομιλίες με την Συρία. Ακόμα κι έτσι, ο Ερντογάν προσπάθησε να κατευνάσει τα πνεύματα μισό χρόνο αργότερα, υποστηρίζοντας ένα σχέδιο που ήθελε το Ισραήλ να ηγείται ενός έργου αποναρκοθέτησης [6] κατά μήκος των συνόρων της Τουρκίας με την Συρία -παρά τις αντιρρήσεις του κοινοβουλίου.

Διαδηλωτές φωνάζουν συνθήματα κρατώντας πλακάτ που γράφουν «Δολοφόνε Ολμέρτ.
Φύγε από την χώρα μας» κατά την διάρκεια διαδήλωσης κατά του Ισραήλ στην Κωνσταντινούπολη στις 15 Φεβρουαρίου του 2007, την ώρα που ο Ισραηλινός πρωθυπουργός, Εχούντ Ολμέρτ, συναντιόταν με τον Τούρκο ομόλογό του, Ταγίπ Ερντογάν, στην Άγκυρα. FATIH SARIBAS / REUTERS

Παρά το γεγονός ότι έχει απομείνει ελάχιστη καλή θέληση μεταξύ των δυο χωρών, η Αραβική Άνοιξη έχει ωθήσει από τα δύο έθνη να επαναξιολογήσουν την σχέση τους. Το 2013, ο Νετανιάχου ανταποκρίθηκε στην παρότρυνση του προέδρου των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, να διορθώσει τις σχέσεις και να απολογηθεί στην Τουρκία. Στην συνέχεια, το Ισραήλ συμφώνησε να καταβάλει αποζημίωση στις οικογένειες των εννέα ακτιβιστών που σκοτώθηκαν κατά την διάρκεια της [προσπάθειας] παροχής βοήθειας. Από την εποχή της επιδρομής του στολίσκου, το Ισραήλ συμφώνησε επίσης σε μερική άρση του αποκλεισμού της Γάζας, φέρνοντας τα δύο κράτη πιο κοντά στην συμφιλίωση σε μια ολοένα και πιο ασταθή περιοχή.

Φυσικά, εξακολουθεί να υπάρχει σημαντική έλλειψη εμπιστοσύνης του Ισραήλ απέναντι στην τουρκική κυβέρνηση και τον Ερντογάν ειδικότερα. Το υπουργικό συμβούλιο του Νετανιάχου έχει απηυδήσει με τα προκλητικά σχόλια του Ερντογάν ˑ τα σχόλια του Τούρκου προέδρου κατά του Ισραήλ μετά τις επιθέσεις στην Charlie Hebdo, για παράδειγμα, ώθησαν τον υπουργό Εξωτερικών του Ισραήλ, Αβιγκντόρ Λίμπερμαν, να αποκαλέσει τον Ερντογάν «αντισημίτη τραμπούκο της γειτονιάς». Ο Νετανιάχου ανησυχεί ότι εάν υπάρξει συμφωνία σχετικά με το παλαιστινιακό ζήτημα, ο Ερντογάν θα την χρησιμοποιήσει για να επωφεληθεί σε εγχώριο επίπεδο. Μετά την απολογία του Νετανιάχου για την επίθεση κατά του στολίσκου τον Μάιο του 2010, μια σειρά εφημερίδων δημοσίευσαν τίτλους που ανέφεραν ότι ο Ερντογάν «ανάγκασε το Ισραήλ να ζητήσει συγνώμη». [7] Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι, μέσω της διαμεσολάβησης του Ομπάμα, το Ισραήλ ζήτησε μια συγνώμη, την οποία η Τουρκία αποδέχθηκε –δεν την απέσπασε. Ως αντάλλαγμα, εκείνες ανέγειραν ερωτήματα στο Ισραήλ σχετικά με το κατά πόσο το ενδιαφέρον της Τουρκίας για την επιδιόρθωση των σχέσεων των δυο χωρών είναι πραγματικό.

ΠΟΙΟΣ ΑΠΕΜΕΙΝΕ;

Η βελτίωση των δεσμών με το Ισραήλ φαίνεται ιδιαίτερα ελκυστική στην Τουρκία τώρα που έκοψε τις γέφυρές της με τον αραβικό κόσμο. Η αποτυχημένη πολιτική «μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες» της Άγκυρας [8] είχε σαν αποτέλεσμα η Τουρκία να μην έχει πρεσβευτές στο Κάιρο, την Δαμασκό ή την Τρίπολη. Διόρισε μόνο έναν πρεσβευτή στην Βαγδάτη μετά την αντικατάσταση του πρώην Ιρακινού πρωθυπουργού Nouri al-Maliki από τον Haider al-Abadi τον Σεπτέμβριο του 2014. Η Συρία διέκοψε την συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με την Τουρκία [9] τον Δεκέμβριο του 2011, όταν ο Μπασάρ αλ-Άσαντ έγινε ο βασικός εχθρός της Άγκυρας. Από τότε, το εμπόριο μεταξύ της Συρίας και της Τουρκίας μειώθηκε σε μισό δισεκατομμύριο δολάρια το 2014, από τα σχεδόν δύο δισεκατομμύρια δολάρια του 2011.

Στην Αίγυπτο, η άρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει τον Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι ως πρόεδρο της Αιγύπτου έπληξε και τα οικονομικά συμφέροντα της Άγκυρας. Για παράδειγμα, οι τουρκικές εξαγωγές προς την Αίγυπτο μειώθηκαν κατά 10% μεταξύ του 2012 και του 2014. Επιπλέον, η Αίγυπτος δεν ανανέωσε την συμφωνία των μεταφορικών πορθμείων [10], έναν εμπορικό δρόμο που παρακάμπτει το ακριβό πέρασμα της διώρυγας του Σουέζ, μετά την λήξη της φέτος τον Απρίλιο, παρεμποδίζοντας την μεταφορά των εμπορευμάτων μεταξύ των τουρκικών λιμανιών και της Αλεξάνδρειας. Η κίνηση αυτή αποκόπτει την μεταφορά τουρκικών εμπορευμάτων σε προσοδοφόρες αγορές στην Σαουδική Αραβία και τις χώρες του Κόλπου. Η συμφωνία αυτή επέτρεπε επίσης στις τουρκικές εταιρείες να παρακάμπτουν το συριακό έδαφος που ελέγχεται από το Ισλαμικό Κράτος (ονομάζεται και ISIS), ενώ μπορούσαν έτσι, επίσης, να αποφύγουν την διώρυγα του Σουέζ και, συνεπώς, να μειώσουν το μεταφορικό κόστος.

Εργαζόμενη στέκεται πίσω από μια πινακίδα που απεικονίζει μια διαγραμμένη τουρκική σημαία κολλημένη στο παράθυρο καφετέριας στο Τελ Αβίβ στις 27 Οκτωβρίου του 2009, μετά τις τουρκικές επικρίσεις κατά του Ισραήλ για την στρατιωτική του επίθεση στην Λωρίδα της Γάζας νωρίτερα το ίδιο έτος. AMIR COHEN / REUTERS

Οι τουρκικές σχέσεις στην Λιβύη, επίσης, βρίσκονται σε δεινή κατάσταση. Ο πρωθυπουργός της Λιβύης, Αμπντουλάχ αλ-Θάνι, κατηγόρησε την Τουρκία ότι εξόπλισε τις οργανώσεις που βοηθούν το ISIS στην Λιβύη, διώχνοντας τις τουρκικές εταιρείες και τους ομογενείς από την χώρα. Συν τοις άλλοις, η αναγνώριση από την Άγκυρα του υπό ισλαμιστικό έλεγχο Εθνικού Γενικού Συνεδρίου [11] σε βάρος της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης του αλ-Θάνι επισκίασε τα τουρκικά επιχειρηματικά συμφέροντα σε μεγάλα τμήματα της χώρας.

Η επιθετικότητα της Ρωσίας στην Ουκρανία επέφερε ένα οικονομικό τίμημα και για την Τουρκία. Παρά την ήπια στάση της Τουρκίας σε ό, τι αφορά την προσάρτηση της Κριμαίας στην Ρωσία και το επιχείρημα ότι υπάρχει ένας αναδυόμενος ρωσοτουρκικός οικονομικός άξονας [12], οι τουρκικές εξαγωγές προς την Ρωσία μειώθηκαν κατά 15% μεταξύ του 2013 και του 2014. Η υποτίμηση του ρουβλίου έναντι του δολαρίου δημιούργησε προβλήματα στην Ρωσία αναφορικά με την αποπληρωμή των τουρκικών εξαγωγών της, που έγιναν στην συνέχεια πιο ακριβές. Οι τουρκικές εξαγωγές προς την Ουκρανία μειώθηκαν κατά 21% την ίδια περίοδο, ενώ ο ρωσικός και ο ουκρανικός τουρισμός, σημαντικές πηγές εσόδων για την Τουρκία, συνέχισαν να παρακμάζουν.

Το Ισραήλ μπορεί να μην αποτελεί τον μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της Τουρκίας, αλλά είναι ο πιο ισορροπημένος. Η Τουρκία απολαμβάνει ισορροπημένα εμπορικά ποσοστά με το Ισραήλ, λαμβάνοντας 3 δισεκατομμύρια δολάρια σε εισαγόμενα εμπορεύματα ενώ εξήγαγε το ίδιο χρηματικό ποσό τουρκικών προϊόντων στο Ισραήλ το 2014 -σημάδι οικονομικής ισοτιμίας, κάτι σπάνιο με άλλους εμπορικούς εταίρους της Άγκυρας. Κατά το ίδιο έτος, η Τουρκία εξήγαγε προϊόντα αξίας 6 δισεκατομμυρίων δολαρίων στην Ρωσία, ενώ εισήγαγε αγαθά αξίας 25 δισεκατομμυρίων δολαρίων, γεγονός που επέφερε ένα τεράστιο εμπορικό έλλειμμα. Η Τουρκία γίνεται για ακόμα μια φορά ένας προτιμώμενος τουριστικός προορισμός για τους Ισραηλινούς ταξιδιώτες. Σύμφωνα με την Ένωση Τουρκικών Ταξιδιωτικών Γραφείων (TURSAB), ο αριθμός των Ισραηλινών που ταξιδεύουν στην Τουρκία αυξήθηκε κατά 125%, από τα 83.740 στα 188.608 άτομα κατά την περίοδο 2012-2014. Βέβαια, αυτό βρίσκεται ακόμα μακριά από το μισό εκατομμύριο Ισραηλινών τουριστών που συνέρρεαν στην Τουρκία το 2008, αλλά αποτελεί ελπιδοφόρο σημάδι ανάκαμψης της τουριστικής οικονομίας.

Θα πρέπει, ωστόσο, κανείς να είναι δύσπιστος σε ό, τι αφορά την υπερβολική αισιοδοξία. Οι οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στο Ισραήλ και την Τουρκία μπορεί να είναι φαινομενικά απρόσβλητες από την πολιτική, αλλά ένα εθνικό διπλωματικό αδιέξοδο θα μπορούσε ακόμα να παρεμποδίσει την μελλοντική ανάπτυξη, ειδικά αν η δυσπιστία και η σκληρή ρητορική μεταξύ των δύο χωρών παραμείνει. Παρ’ όλα αυτά, καθώς ο όγκος των διμερών συναλλαγών συνεχίζει να αυξάνεται, τα επιχειρηματικά συμφέροντα θα απομονώσουν σε κάποιο βαθμό τους οικονομικούς δεσμούς από τα πολιτικά προβλήματα. Ο Ερντογάν έσπευσε να ανακοινώσει ότι η Τουρκία θα αναστείλει «τους στρατιωτικούς και εμπορικούς δεσμούς» [13] με το Ισραήλ μετά το περιστατικό του Mavi Marmara. Ωστόσο, την ίδια μέρα ακολούθησε δήλωσή του που ανακοίνωνε πως η Τουρκία τελικά δεν θα επέβαλε εμπορικές κυρώσεις. Ο Ερντογάν είναι πιθανό να υποχώρησε σε ό, τι αφορά το αρχικό του σχέδιο μετά από πιέσεις που δέχθηκε από την επιχειρηματική κοινότητα, αλλά είναι αβέβαιο το αν θα προβεί σε ανάλογες παραχωρήσεις στο μέλλον.

Προς το παρόν, οι διπλωματικές σχέσεις μεταξύ του Ισραήλ και της Τουρκίας δεν δείχνουν σημάδια βελτίωσης, με εξαίρεση το αμοιβαίο συμφέρον τους για αποφυγή της πολιτικής παρέμβασης στις επιχειρήσεις [14]. Η ανοικοδόμηση των ισραηλινο-τουρκικών διπλωματικών σχέσεων στα επίπεδα συνεργασίας των μέσων του 1990 δεν θα είναι εφικτή αν δεν επιτευχθεί συμφιλίωση στο παλαιστινιακό μέτωπο [15]. Οι επιθέσεις στην Γάζα το 2009 και το 2014, σε συνδυασμό με τους θανάτους των εννέα Τούρκων ακτιβιστών στο Mavi Marmara, ενίσχυσαν την συμπάθεια της Τουρκίας προς τους Παλαιστίνιους. Λόγω της επιδείνωσης της κατάστασης από την προθυμία του Ερντογάν να καταφύγει σε ρητορική κατά του Ισραήλ για να επωφεληθεί πολιτικά σε εγχώριο επίπεδο, λίγα είναι εκείνα που επετεύχθησαν από το 2009 για την προώθηση του διπλωματικού διαλόγου μεταξύ της Άγκυρας και της Ιερουσαλήμ.

Ωστόσο, οι οικονομικές προοπτικές για την Μέση Ανατολή [16] παραμένουν ζοφερές, γεγονός που καθιστά τουλάχιστον την συνεχή εμπορική ειρήνη μεταξύ του Ισραήλ και της Τουρκίας αληθοφανή. Τελικά, η αμοιβαία εμπιστοσύνη που σφυρηλατείται από τις εμπορικές σχέσεις θα μπορούσε να βοηθήσει και τις δύο χώρες να βρουν οικονομική και πολιτική βάση σε μια ταραχώδη περιοχή, να ανοίξουν την πόρτα στην μελλοντική ειρηνευτική διαμεσολάβηση αναφορικά με την ισραηλινο-παλαιστινιακή κρίση και να δώσουν στην Άγκυρα μια ευκαιρία να αντιμετωπίσει τις περιφερειακές προκλήσεις ασφάλειας.

Kemal Kirisci και Sinan Ekim

ΠΗΓΗ: http://www.foreignaffairs.gr/articles/70317/kemal-kirisci-kai-sinan-ekim/apo-tin-toyrkia-sto-tel-abib?page=show

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2015-05-06/turkey-tel-aviv