Το σκιάχτρο της Βαϊμάρης

Σταύρος Τσακυράκης

Δεν υπάρχει κίνδυνος ολοκληρωτισμού, αλλά πρόσκαιρης κατάστασης αυταρχισμού

Δεν συμμερίζομαι τις απόψεις όσων μπροστά στη γενικευμένη ανομία και τη συχνή χρήση βίας επισείουν το σκιάχτρο της Βαϊμάρης. Είναι βέβαιο ότι η ανομία που χαρακτηρίζει την κοινωνία μας από τις απλές εκδηλώσεις τής κοινωνικής ζωής, όπως το παρκάρισμα, έως τις δομικές κακοδαιμονίες μας, όπως η φοροδιαφυγή, δεν μπορεί να διατηρηθεί για πάντα. Το αίτημα για κοινωνική τάξη αργά ή γρήγορα θα κυριαρχήσει, είναι ζήτημα αυτοσυντήρησης.

Μπορεί η υπακοή στους νόμους να επιβληθεί με αυταρχισμό; Ω, ναι. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για αυτό το ενδεχόμενο. Οσο πιο γενικευμένη είναι η ανομία τόσο πιο πολύ γιγαντώνει το αίτημα για τάξη άνευ όρων. Από τα δεξιά η τάξη προσφέρεται ως αυτοσκοπός, από τα αριστερά ως το σιδηρούν μέσο για τη δημιουργία της μελλοντικής κοινωνίας. Μεταξύ των δύο άκρων μπορεί να υπάρχουν χιλιάδες διαφορές, όμως ένα βασικό στοιχείο είναι κοινό: η βαθιά περιφρόνηση προς τη δημοκρατία και τα δικαιώματα του ανθρώπου.

Μολονότι η δημοκρατία μας μπορεί να σπάσει είτε από τα δεξιά είτε από τα αριστερά, οι συγκρίσεις με ιδέες και καταστάσεις του παρελθόντος μού φαίνονται απλουστευτικές. Η οικονομική κρίση που διανύουμε δεν είναι όμοια με την κρίση του '29. Η πολιτική απαξίωση που επικρατεί δεν είναι ίδια με την απαξίωση της δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Οι ακραίες πολιτικές δυνάμεις σήμερα δεν είναι όπως οι ναζιστές ή οι κομμουνιστές της δεκαετίας του '30.

Η επικράτηση της δημοκρατίας ως οικουμενικής αξίας αρχίζει μετά την αγριότητα του ναζισμού και ολοκληρώνεται μετά την πτώση του σοβιετικού ολοκληρωτισμού. Σήμερα, η δημοκρατία και τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν μπορούν να αμφισβητηθούν με ιδεολογήματα του παρελθόντος. Τη δεκαετία του '30 η αμφισβήτηση ήταν ευθεία και συνολική. Αμφισβητούνταν η αξία της δημοκρατίας ως πολιτεύματος είτε διότι ήταν αναποτελεσματική (δεξιά) είτε διότι ήταν ταξική (αριστερά). Σήμερα ακόμη και πολιτικές δυνάμεις που συνδέονται ιδεολογικά με το παρελθόν αποφεύγουν την κατά μέτωπο επίθεση στην αξία της δημοκρατίας (π.χ. Λεπέν ή Φίνι). Δεν θα ήταν υπερβολή αν υποστηρίζαμε ότι το μέγιστο που επιδιώκουν τα άκρα στην Ευρώπη είναι μια μετατόπιση του κέντρου βάρους της δημοκρατίας προς το μέρος τους. Μέχρι εκεί φτάνουν οι επιδιώξεις τους, δεν τους παίρνει για τίποτα περισσότερο.

Στα καθ' ημάς τα πράγματα φαίνονται τελείως διαφορετικά. Οι αναφορές στον Χίτλερ και στον Στάλιν δεν γίνονται από κάποιες περιθωριακές πολιτικές ομάδες αλλά από κόμματα που εκπροσωπούνται στο Κοινοβούλιο. Διάφορες ομάδες και οργανώσεις δεν περιορίζονται σε κατά μέτωπο λεκτικές επιθέσεις εναντίον της δημοκρατίας και των θεσμών της, αλλά συχνά προσφεύγουν σε απροκάλυπτη βία. Το χειρότερο είναι ότι σημαντικό μέρος της κοινής γνώμης επιδοκιμάζει ή ανέχεται έναν πρωτόγονο πολιτικό λόγο που εχθρεύεται τη δημοκρατία.

Αυτή η ιδιομορφία μας κάνει πολλούς να επισείουν το σκιάχτρο της Βαϊμάρης. Σε καμία άλλη χώρα της Ευρώπης η κρίση δεν οδήγησε σε υπαρξιακές αμφισβητήσεις της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και σε αναπολήσεις της άμεσης, της λαϊκής ή προλεταριακής δημοκρατίας. Αρκεί η ιδιομορφία μας για να δικαιολογήσει φόβους δημιουργίας ενός αυταρχικού καθεστώτος; Θα απαντούσα αρνητικά όχι μόνο διότι θα πνιγόταν από τη διεθνή απομόνωση και τη μιζέρια που θα δημιουργούσε αλλά και διότι ακόμη και τα αυταρχικά καθεστώτα χρειάζονται μια στοιχειώδη σοβαρότητα που λείπει από μας. Χρειάζονται κάποια ιδεολογία που να πείθει λαό και κρατικούς λειτουργούς. Χρειάζονται κάποιους αρχηγούς με αποφασιστικότητα που να πιστεύουν στο εγχείρημά τους. Οι δικοί μας αντικαθεστωτικοί πολιτικοί στερούνται σοβαρότητας. Κακέκτυπα πολιτικών μορφών του παρελθόντος, αναμασούν νεκρά ιδεολογήματα, χωρίς τις περισσότερες φορές να εννoούν όσα διακηρύσσουν. Στην πραγματικότητα η ιδιομορφία μας συνίσταται στο τεράστιο έλλειμμα σοβαρότητας που μας χαρακτηρίζει. Δεν έχουμε γενικά σοβαρούς πολιτικούς, είτε φιλελεύθεροι είναι αυτοί είτε σοσιαλιστές είτε κομμουνιστές είτε φασίστες. Ακόμη και τρομοκράτες σοβαρούς δεν είχαμε.  

Αν η πιο πάνω εκτίμηση είναι σωστή, τότε δεν κινδυνεύουμε από κάποιο ναζιστικό ή ακροαριστερό ολοκληρωτισμό. Αυτό, όμως, δεν είναι μεγάλη παρηγοριά. Δεν θα ήταν λιγότερο καταστροφική μια πρόσκαιρη κατάσταση αυταρχισμού που θα επιδιώξει να βάλει τέλος στην ανομία. Ακόμη και μία ημέρα να διαρκούσε η κατάλυση της δημοκρατίας μας, θα ήταν αρκετή για να μας γυρίσει δεκαετίες πίσω, να μας καταστήσει μια βαλκανική χώρα που ψάχνει από την αρχή να βρει το νόημα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ας μην παίζουμε, λοιπόν, με τη φωτιά. Σοβαροί ή μη οι αυταρχισμοί, όλοι ικανοί για τραγωδίες είναι.

Ο Σταύρος Τσακυράκης είναι καθηγητής
Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή
του Πανεπιστημίου Αθηνών