THE GLOBAL CHESSBOARD: Η ανθεκτική δυστυχία της Αιγύπτου

Παρασκευή 24 Ιουλίου 2015

Η ανθεκτική δυστυχία της Αιγύπτου

Αστυνομικός των «ΜΑΤ» φρουρεί κτήριο όπου επρόκειτο να διεξαχθεί η δεύτερη δίκη του ανατραπέντος προέδρου της Αιγύπτου Μοχάμεντ Μόρσι, στις 8 Ιανουαρίου του 2014. AMR ABDALLAH DALSH / REUTERS

Τα τελευταία δύο χρόνια ήταν τα πιο βίαια και κατασταλτικά στην σύγχρονη ιστορία της Αιγύπτου. Από τότε που ο στρατός της χώρας αντέδρασε σε μαζικές διαδηλώσεις για την ανατροπή του πρώτου εκλεγμένου προέδρου της χώρας, του συνδεδεμένου με την Μουσουλμανική Αδελφότητα, Μοχάμεντ Μόρσι, τον Ιούλιο του 2013, τουλάχιστον 1.800 πολίτες και 700 άτομα από το προσωπικό ασφαλείας έχουν σκοτωθεί [1], δεκάδες χιλιάδες έχουν φυλακιστεί και έχουν τεθεί αυστηροί περιορισμοί για τα μέσα ενημέρωσης, την κοινωνία των πολιτών, και τις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας. Και αυτή η πικρή ιστορία προβλέπεται να επιδεινωθεί. Μετά την δολοφονία του γενικού εισαγγελέα της Αιγύπτου στις 29 Ιουνίου, ο πρόεδρος Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι κατηγόρησε την Αδελφότητα και υποσχέθηκε ολοένα και πιο σκληρά κατασταλτικά μέτρα κατά της οργάνωσης, συμπεριλαμβανομένων των αυστηρότερων νόμων [2] για να εξασφαλίσει ότι οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι που βρίσκονται στην πτέρυγα των μελλοθανάτων θα εκτελεστούν νωρίτερα. Σε απάντηση, η Αδελφότητα ενέκρινε [3] την ξαφνική έξαρση των επιθέσεων σε υποδομές, συμπεριλαμβανομένων πύργων ηλεκτρικής ενέργειας. Και τζιχαντιστές που συνδέονται με το αυτοαποκαλούμενο Ισλαμικό Κράτος (επίσης γνωστό ως ISIS) ξεκίνησαν ένα νέο γύρο επιθέσεων, συμπεριλαμβανομένων των βομβιστικών επιθέσεων της 1ης Ιουλίου στο Βόρειο Σινά που σκότωσαν δεκάδες στρατιώτες [4], και της πρόσφατης επίθεσης κατά του ιταλικού προξενείου στο Κάιρο.

Ωστόσο, παρά αυτή την ζοφερή προοπτική ασφάλειας, η Αίγυπτος είναι πολιτικά πιο σταθερή από ό, τι ήταν εδώ και χρόνια. Σε αντίθεση με τα διχασμένα καθεστώτα που κατέρρευσαν απέναντι στις μαζικές διαδηλώσεις τον Ιανουάριο του 2011 και τον Ιούνιο του 2013, το καθεστώς Σίσι εσωτερικά είναι ενωμένο. Και οι διάφοροι κρατικοί θεσμοί και ομάδες πολιτών που συνθέτουν το καθεστώς, κατά πάσα πιθανότητα θα παραμείνουν σφιχτά ευθυγραμμισμένοι για έναν βασικό λόγο: Βλέπουν την Μουσουλμανική Αδελφότητα ως μια σημαντική απειλή για τα αντίστοιχα συμφέροντά τους και ως εκ τούτου εκλαμβάνουν την καταστολή του καθεστώτος απέναντι στην οργάνωση ως ουσιώδη για την επιβίωσή τους. Επιπλέον, όπως ίσως οι περισσότεροι Αιγύπτιοι θεωρούν, η εσωτερική ενότητα του καθεστώτος Σίσι είναι ακριβώς το στοιχείο που αποτρέπει την χώρα από το να περιπέσει σε χαοτική κρατική ανυπαρξία όπως έχει συμβεί σε άλλες χώρες της Αραβικής Άνοιξης, και προτιμούν έντονα ακόμη και ένα κατασταλτικό και κάπως αδέξιο καθεστώς από αυτό που βλέπουν ως μια πολύ χειρότερη εναλλακτική. Έτσι, ακόμη και καθώς η εσωτερική ασφάλεια της Αιγύπτου γίνεται όλο και πιο αδύναμη, το στάτους κβο είναι βιώσιμο, διότι φαίνεται εξαιρετικά απίθανη στο εγγύς μέλλον μια αλλαγή καθεστώτος.

Σίγουρα, η ανθεκτικότητα του καθεστώτος Σίσι δύσκολα σημαίνει ότι ο ίδιος Σίσι είναι ανθεκτικός. Αν μη τι άλλο, αντιμετωπίζει σημαντικό κίνδυνο δολοφονίας. Οι Αιγύπτιοι μιλούν γι’ αυτό τόσο ανοιχτά που ο Σίσι χρειάστηκε να αντιμετωπίσει το θέμα κατά την διάρκεια μιας συνέντευξης [5] πριν από την εκλογή του πέρσι, με την οποία παραδέχθηκε δύο απόπειρες κατά της ζωής του, λίγους μήνες μετά την αποπομπή του Morsi. Αυτή η απειλή δεν έχει διαλυθεί: Οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι έχουν κάνει έκκληση για τον θάνατο του Σίσι [6] ρητά, και η τζιχαντιστική οργάνωση Ajnad Misr φύτεψε βόμβες [7] έξω από το προεδρικό μέγαρο τον περασμένο Ιούνιο, λίγες μόνον εβδομάδες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του Σίσι. Έτσι, ο Σίσι κοιμάται σε άγνωστη τοποθεσία -μια θεαματική αλλαγή πρωτοκόλλου σε σχέση με τους προκατόχους του, των οποίων οι τόποι διαμονής ήταν καλά προστατευμένοι, αλλά όχι κρατικά μυστικά.

Ο πρόεδρος της Αιγύπτου Abdel Fattah el-Sisi στο Παρίσι, τον Νοέμβριο του 2014. CHARLES PLATIAU / REUTERS
----------------------

Ωστόσο, η επιβίωση του καθεστώτος δεν εξαρτάται από την μακροζωία του Σίσι. Παρά το γεγονός ότι το καθεστώς συχνά τον παρουσιάζει ως «ισχυρό άνδρα» που μοιάζει με τον Νάσερ [8], είναι πιο ακριβές να τον σκεφτόμαστε ως Διευθύνοντα Σύμβουλο ενός χαλαρού συνασπισμού θεσμικών οργάνων και ομάδων συμφερόντων που υποστήριξαν την αποπομπή του Morsi το 2013, υποστήριξαν την προεδρική υποψηφιότητα του Σίσι το 2014, και τώρα απαρτίζουν το καθεστώς του. Ο συνασπισμός περιλαμβάνει κρατικούς φορείς, όπως ο στρατός, αστυνομικές και δικαστικές Αρχές, καθώς και μη κρατικούς φορείς που λειτουργούν ως προεκτάσεις του κράτους στην ύπαιθρο, όπως οι ισχυρές φυλές του Δέλτα του Νείλου και οι φυλές της Άνω Αιγύπτου. Το καθεστώς επίσης αντλεί κρίσιμη υποστήριξη από την επιχειρηματική κοινότητα και τα ιδιωτικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία είχαν ιδιαίτερη επιρροή στην συσπείρωση των μαζών ενάντια στον Morsi πριν από δύο χρόνια. Και παρά την πολιτική αβεβαιότητα και την σοβαρή βία που ακολούθησε την αποπομπή του Morsi, αυτά τα κέντρα εξουσίας κρατήθηκαν ενωμένα για πάνω από δύο χρόνια εξαιτίας ενός γενικότερου λόγου: Έχουν κοινό συμφέρον στην καταστροφή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, η οποία ουσιαστικά απείλησε τα συμφέροντά τους κατά την διάρκεια των 369 ημερών του Morsi στην εξουσία.

ΠΩΣ ΝΑ ΚΑΝΕΙΣ ΚΙ ΑΛΛΟΥΣ ΕΧΘΡΟΥΣ ΚΑΙ ΝΑ ΑΠΟΞΕΝΩΣΕΙΣ ΚΟΣΜΟ

Οι υπερασπιστές της Αδελφότητας [9] απεικονίζουν συχνά την οργάνωση ως «σταδιακή», που σημαίνει ότι επιδιώκει να εφαρμόσει την ατζέντα των Ισλαμιστών μέσω της επίσημης πολιτικής, σε αντίθεση με τρομοκρατικές ομάδες όπως το ISIS και η αλ Κάιντα. Αλλά δεν υπήρχε τίποτα σταδιακό στην προσπάθεια της Αδελφότητας να καταπολεμήσει -αντί να συνεπιλέγει ή να συνεργάζεται με- αυτά τα κέντρα εξουσίας αφότου ο Morsi κέρδισε τις προεδρικές εκλογές του 2012. Ο Morsi επεδίωξε να περικόψει τις εξουσίες του δικαστικού σώματος μέσω διατάγματός του τον Νοέμβριο του 2012 που τοποθετούσε τα δικά του διατάγματα υπεράνω του δικαστικού ελέγχου, και η κυριαρχούμενη από την Αδελφότητα άνω Βουλή προσπάθησε να συνταξιοδοτήσει πάνω από 3.000 δικαστές [10] μέσω μιας νέας νομοθεσίας. Επιπροσθέτως η Αδελφότητα χρησιμοποίησε την επιρροή της στην διαδικασία συγγραφής του νέου συντάγματος στα τέλη του 2012 για να απαγορεύσει σε όλους τους βουλευτές που συνδέοντο με το κυβερνών κόμμα του πρώην προέδρου Χόσνι Μουμπάρακ από την συμμετοχή τους στις εκλογές επί δέκα χρόνια, πράγμα που ουσιαστικά απέκλειε τις αγροτικές φατρίες και φυλές που συνθέτουν τα μεγάλα κέντρα εξουσίας της υπαίθρου, των οποίων οι ηγέτες συχνά υπηρετούσαν στο κοινοβούλιο την εποχή του Μουμπάρακ. Ομοίως, η Αδελφότητα προσπάθησε να παραμερίσει την επιχειρηματική κοινότητα, δημιουργώντας την δική της οργάνωση των επιχειρήσεων, της οποίας οι ηγέτες συνόδευαν τον Morsi στα ταξίδια του στο εξωτερικό.

Εν τω μεταξύ, καθώς η κριτική από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης για την ολοένα και πιο αυταρχική και ανίκανη διακυβέρνηση του Morsi αυξανόταν στις αρχές του 2013, οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι κρατούσαν αφίσες με τα κεφάλια των παρουσιαστών της TV σε θηλιές στις διαδηλώσεις τους, υποσχόμενοι να «καθαρίσουν» τα μήντια. Με την ίδια λογική, οι εκκλήσεις των ηγετών της Αδελφότητας για «αναδιάρθρωση και μεταρρύθμιση» [11] στο Υπουργείο Εσωτερικών αποτέλεσαν προειδοποίηση για την αστυνομία της Αιγύπτου, οδηγώντας πολλούς αξιωματικούς να συμμετάσχουν στην εξέγερση κατά του Morsi φορώντας τις στολές τους. Και παρ’όλο που ο Morsi προσπάθησε να φλερτάρει τον στρατό σεβόμενος την αυτονομία του σε ζητήματα εθνικής ασφάλειας και στις δικές του εσωτερικές υποθέσεις, υπονόμευσε την διευθέτηση αυτή μέσω των επιθετικών διακηρύξεών του στην εξωτερική πολιτική κατά την διάρκεια του τελευταίου μήνα της θητείας του. Πράγματι, από την σκοπιά των στρατηγών, ο Morsi σφετερίστηκε τις ευθύνες του στρατού για την εθνική ασφάλεια όταν δήλωσε ότι «όλες οι επιλογές είναι ανοικτές» [12] εναντίον της κατασκευή ενός φράγματος στο Νείλο από την Αιθιοπία και στην συνέχεια ενέκρινε την συριακή τζιχάντ [13] σε ένα συλλαλητήριο στο Στάδιο του Καΐρου παράλληλα με μια ομάδα ριζοσπαστικών σαλαφιστών κληρικών στα μέσα Ιουνίου 2013.

Ένας άνδρας κρατά εικόνες του Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι και του πρώην προέδρου της Αιγύπτου Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ κατά την διάρκεια μιας γιορτής στο Κάιρο για την νίκη του Σίσι στις προεδρικές εκλογές, τον Ιούνιο του 2014. ASMAA WAGUIH / REUTERS
---------------------------

Φυσικά, η ευθυγράμμιση αυτών των θεσμών και συμφερόντων δεν είναι κάτι καινούργιο: Πηγάζει από τις ημέρες του Μουμπάρακ. Αλλά ποτέ δεν ήταν πιο κοντά μεταξύ τους. Υπό τον Μουμπάρακ, για παράδειγμα, ο στρατός έβλεπε το Υπουργείο Εσωτερικών ως ανταγωνιστή του, κάτι που αποτελεί τον λόγο που οι στρατιωτικοί ουσιαστικά έμειναν στο περιθώριο όταν η αστυνομία κατέρρευσε κατά την διάρκεια των πρώτων ημερών της εξέγερσης του 2011. Ομοίως, μερικά από τα πιο δημοφιλή ιδιωτικά μέσα ενημέρωσης δημοσιοποιούσαν την κατάχρηση βίας από την αστυνομία υπό τον Μουμπάρακ και ήταν σκληρά επικριτικά για την στρατιωτική χούντα που κυβέρνησε την Αίγυπτο για 16 μήνες μετά την αποπομπή του Μουμπάρακ. Και υπήρχαν και ρήγματα στο εσωτερικό αυτών των κέντρων εξουσίας, όπως το ρήγμα μεταξύ της ηλικιωμένης στρατιωτικής ηγεσίας και των νεότερων αξιωματικών που ο Morsi προώθησε τον Αύγουστο του 2012, όταν απέλυσε τους κορυφαίους στρατηγούς και διόρισε τον Σίσι ως υπουργό Άμυνας.

Οι δια-καθεστωτικές εντάσεις δεν έχουν διαλυθεί εξ ολοκλήρου, φυσικά. Όπως σημειώνει ο Michael Hanna του Century Foundation σε πρόσφατη έκθεση [14], οι τηλεφωνικές συνομιλίες των ανώτερων στρατιωτικών αξιωματούχων που διέρρευσαν, η αναζωπύρωση της κριτικής των μέσων ενημέρωσης για το Υπουργείο Εσωτερικών, καθώς και η ανοιχτή αντιπάθεια των δομών ασφαλείας απέναντι στον πρώην πτέραρχο και προεδρικό υποψήφιο Ahmed Shafik, είναι όλα σημάδια διαιρέσεων μέσα στις ελίτ. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση μέχρι σήμερα, οι εντάσεις έχουν διαλυθεί γρήγορα, επειδή τα διάφορα στοιχεία του καθεστώτος είναι τελικά πιο ενωμένα στην επιθυμία τους να καταστρέψουν την Μουσουλμανική Αδελφότητα από όσο χωρίζονται από οτιδήποτε άλλο.

Αν δεν την καταστρέψουν, φοβούνται ότι η Αδελφότητα ίσως αναδυθεί και αναζητήσει εκδίκηση για τις πολλές εκατοντάδες Αδελφούς Μουσουλμάνους που σκοτώθηκαν κατά την διάρκεια των τελευταίων δύο ετών -κάτι που είναι ακριβώς αυτό το οποίο η Αδελφότητα έχει ορκιστεί να κάνει. Πράγματι, όπως μου έχουν πει πολλοί ηγέτες της Αδελφότητας μετά το πραξικόπημα, η οργάνωση επιδιώκει να ερευνήσει, να δικάσει, και, ενδεχομένως, να εκτελέσει όσους από το τρέχον καθεστώς συμμετείχαν στην καταστολή εναντίον της Αδελφότητας. Έτσι, για τα συστατικά κέντρα εξουσίας του καθεστώτος, η επιτυχία της καταστολής εναντίον της Αδελφότητας είναι ζήτημα ζωής και θανάτου.

ΕΝΩΜΕΝΟΙ ΣΤΟΝ ΦΟΒΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΠΕΧΘΕΙΑ

Ως αποτέλεσμα της μονόπλευρης εστίαση του καθεστώτος στην Μουσουλμανική Αδελφότητα, ο Σίσι έχει πολύ περισσότερα περιθώρια ελιγμών για την έκδοση διαταγμάτων και την εδραίωση της νόμιμης εξουσίας του από όσα ο Morsi απόλαυσε ποτέ. Ο πρόσφατος νόμος του Σίσι [15] που του δίνει την εξουσία να απολύει τους επικεφαλής των τεσσάρων ανεξάρτητων ρυθμιστικών οργανισμών της Αιγύπτου είναι μια τέτοια περίπτωση. Οι διάφορες αρπαγές εξουσίας από τον Morsi πυροδότησαν διαδηλώσεις για το τέλος του καθεστώτος, ωστόσο οι ελιγμοί του Σίσι περνούν το πολύ με ένα τιτίβισμα.

Υποστηρικτές του πρώην προέδρου της Αιγύπτου Mohamed Morsi αντιδρούν, μόλις δύο εξ αυτών καταδικάστηκαν σε θάνατο σε δίκη στην Αλεξάνδρεια, τον Μάρτιο του 2014. AL YOUM AL SAABI NEWSPAPER / REUTERS
--------------------------------

Υπάρχουν άφθονοι λόγοι να αμφιβάλλει κανείς κατά πόσον ένα καθεστώς του οποίου πρωταρχικός στόχος είναι να καταστρέψει την Αδελφότητα μπορεί να πετύχει στην διακυβέρνηση. Στο κάτω-κάτω, ένα καθεστώς που ξοδεύει μεγάλο πολιτικό κεφάλαιο για να αποκλείσει μιαν οργάνωση δεν μπορεί ποτέ να είναι πολιτικά συμμετοχικό. Επιπλέον, η επιμονή του καθεστώτος ότι η Μουσουλμανική Αδελφότητα βρίσκεται πίσω από κάθε τρομοκρατική ενέργεια, συμπεριλαμβανομένων των πιο σοβαρών επιθέσεων για τις οποίες έχουν αναλάβει την ευθύνη ομάδες συνδεδεμένες με το ISIS, σημαίνει ότι εξακολουθεί να μην βλέπει ρεαλιστικά τις απειλές που αντιμετωπίζει. Και η ευρεία καταστολή του καθεστώτος στο όνομα της αντιμετώπισης της τρομοκρατίας που σάρωσε ακτιβιστές και δημοσιογράφους οι οποίοι υποστήριξαν ένθερμα την αποπομπή του Morsi, δημιουργεί νέους εχθρούς και, ενδεχομένως, ρίχνει τους σπόρους για πιο βίαιη επαναστατική αναταραχή στην συνέχεια.

Ωστόσο, ως επί το πλείστον, η στροφή του καθεστώτος κατά της Αδελφότητας εξακολουθεί να είναι πολιτικά νικηφόρα και κατά πάσα πιθανότητα θα παραμείνει έτσι για κάποιο χρονικό διάστημα. Εγχωρίως, πολλοί, ίσως και οι περισσότεροι, Αιγύπτιοι εξακολουθούν να θεωρούν την Αδελφότητα ως αποσταθεροποιητική δύναμη, δεδομένης της σημαντικής πολιτικής αβεβαιότητας της ταραχώδους χρονιάς του Morsi στην εξουσία και της έγκρισης από την Αδελφότητα των επιθέσεων σε υποδομές. Αυτοί οι Αιγύπτιοι δεν είναι απαραίτητα ενθουσιασμένοι με τον Σίσι, αλλά βλέπουν την εσωτερική ενότητα του καθεστώτος του ως ένα πράγμα που αποτρέπει την χώρα από το να κυλίσει στο χάος της ανυπαρξίας κράτους όπως έχει γίνει στο Ιράκ, την Λιβύη και την Συρία. Οι επαναστατικοί ακτιβιστές αισθάνονται αυτή την διάθεση για σταθερότητα έντονα και λένε ότι έχουν σταματήσει να διαμαρτύρονται, διότι φοβούνται μια λαϊκή αντίδραση σχεδόν όσο φοβούνται μήπως συλληφθούν. «Εάν πέντε άνθρωποι διαδηλώσουν για ένα πολιτικό ζήτημα, οι άνθρωποι θα τους πυροβολήσουν», μου είπε ένας ακτιβιστής στο Port Said κατά την διάρκεια ενός πρόσφατου ταξιδιού. Η κατά της Αδελφότητας στάση του καθεστώτος Σίσι ευθυγράμμισε επίσης την Αίγυπτο με πλούσια κράτη του Περσικού Κόλπου, που έχουν κρατήσει την Αίγυπτο στην ζωή δωρίζοντας πάνω από 20 δισεκατομμύρια δολάρια από την στιγμή που ανετράπη ο Morsi.

Ωστόσο, αξίζει να θυμάται κανείς ότι οι πολιτικές των ελίτ επί των οποίων εξαρτάται η σταθερότητα του καθεστώτος είναι συχνά αδιαφανείς. Λίγοι, εάν υπάρχουν καν, εξωτερικοί παρατηρητές γνώριζαν τα τμήματα στο εσωτερικό του αιγυπτιακού στρατού που κατέληξαν στο διορισμό Σίσι ως υπουργό Άμυνας, τον Αύγουστο του 2012, και κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει με βεβαιότητα εάν υπάρχουν παρόμοια, σημαντικά κομμάτια κάτω από την επιφάνεια τώρα. Ωστόσο, κανείς δεν καταλαβαίνει τους κινδύνους αυτούς καλύτερα από τους θεσμούς και τα συμφέροντα που συνθέτουν το καθεστώς. Και επειδή όλοι φοβούνται ότι μια ακόμα αλλαγή καθεστώτος θα μπορούσε να σημάνει τον θάνατό τους, κατά πάσα πιθανότητα θα συνεχίσουν να εστιάζουν στην καταστολή της Αδελφότητας που τους ενώνει, αντί να επιτρέψουν στις εσωτερικές ρήξεις να κλιμακώνονται επί μακρόν. Το κατεστημένο της Αιγύπτου, με άλλα λόγια, είναι ανθεκτικό. Αλλά αν ξαφνικά σπάσει, προσέξτε: Θα είναι ένα λουτρό αίματος.

Eric Trager

ΠΗΓΗ: http://www.foreignaffairs.gr/articles/70436/eric-trager/i-anthektiki-dystyxia-tis-aigyptoy?page=show

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/egypt/2015-07-21/egypts-durable-...