Κίνα, Ρωσία, πετρελαιοκράτη, Βραζιλία: Κρατικός καπιταλισμός και έλεγχος στις δημόσιες επιχειρήσεις. The Economist

Το «κομματικό κράτος»

Ο επισκέπτης της Κίνας είναι εύκολο να ξεγελαστεί και να νομίζει ότι βρίσκεται σε καπιταλιστική χώρα. Μα η ιδιοσυγκρασία της Κίνας επηρεάζει και το οικονομικό της μοντέλο. Έτσι ενώ από τη μία κανείς απολαμβάνει Starbucks και Kinkos ή παρατηρεί επιχειρηματικά στελέχη να περιφέρονται με τα ακριβά τους αμάξια από την άλλη, διευθυντές επιχειρήσεων μεταθέτονται μεταξύ ανταγωνιστικών εταιρειών χωρίς προειδοποίηση, ενώ οι ίδιοι διευθυντές έχουν κάπου στο σπίτι τους οικογενειακές φωτογραφίες με μέλη του Κόμματος.

Αυτό που μπορεί να βαπτιστεί και «κομματικό κράτος» παρουσιάζει ιδιαιτερότητες που το ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα είδη κρατικού καπιταλισμού. Το κόμμα έχει δημιουργήσει θύλακες στις μεγαλύτερες επιχειρήσεις, ιδιωτικές και δημόσιες, με τομεάρχες και υπαλλήλους. Οργανώνει συνέδρια που υποσκιάζουν ακόμη και τα συνέδρια των επιχειρήσεων και ανακατεύεται σε ζητήματα σχεδίασης και οργάνωσης, ιδιαίτερα αναφορικά με μισθολογικά ζητήματα.

Η Επιτροπή Ελέγχου και Διαχείρισης Κρατικής Περιουσίας (ΕΔΚΠ) που έχει μετοχές σε διάφορες εταιρείες είναι ο μεγαλύτερος μέτοχος του κόσμου και έχει υπό την σκέπη της 121 εταιρείες (198 το 2003). Καθορίζει τα μισθολογικά κλιμάκια και κάθε άλλο παρά επιτυχημένη μπορεί να θεωρηθεί σε αυτόν τον τομέα, καθώς οι υπερβολικές πληρωμές σε ανώτερα στελέχη του δημόσιου τομέα είναι ο κανόνας.

Το Οργανωτικό Τμήμα του Κομμουνιστικού Κόμματος είναι το ισχυρότερο τμήμα διαχείρισης ανθρωπίνων πόρων στον κόσμο. Τοποθετεί τα μεγαλύτερα στελέχη των δημοσίων επιχειρήσεων όπου επιθυμεί και όποτε το επιθυμεί. Το 2009 αντικατέστησε τρεις διευθυντές αεροπορικών εταιρειών μεταξύ τους. Το ίδιο συνέβη το 2010 με διευθυντές διαφόρων πετρελαϊκών εταιρειών.

Η δύναμη του Κόμματος έχει ενισχυθεί περισσότερο με τη δημιουργία των «κάθετων»  βιομηχανικών ομάδων. Στις περισσότερες αναδυόμενες αγορές διάφορες επιχειρήσεις χρησιμοποιούν τοπικές επιχειρήσεις (π.χ. εταιρείες τηλεπικοινωνίας με εταιρείες τουρισμού) για να εκμεταλλεύονται τις τοπικές διασυνδέσεις. Έτσι και αλλιώς το κράτος ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις συγκεκριμένων κλάδων να συνεργάζονται μεταξύ τους έτσι ώστε να δημιουργούνται συγκεκριμένα βιομηχανικά συμπλέγματα, τα οποία ευνοεί με διάφορους τρόπους. Για παράδειγμα η PetroChina μπορεί να φαντάζει σαν μια οποιαδήποτε εταιρεία εισηγμένη στο χρηματιστήριο, είναι όμως το διεθνές τμήμα της China National Petroleum Corporation, ο λόγος ύπαρξης της οποίας βρίσκεται στο Πεκίνο.

Το Κρεμλίνο ως καπιταλιστής     

Το ρωσικό κράτος την τελευταία δεκαετία ενδυναμώθηκε σημαντικά παρ’ όλο που κατά τη διάρκεια της άγριας αποκρατικοποίησης του Γέλτσιν φαινόταν να καταρρέει. Το Κρεμλίνο μετέτρεψε παραπαίουσες εταιρείες σε εθνικούς γίγαντες. Επιπρόσθετα, το κράτος εθνικοποίησε επιχειρήσεις που είχαν ιδιωτικοποιηθεί τη δεκαετία του 90’. Η Rosneft ανέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της Yukos του Khodorkovsky και η Gazprom αγόρασε τη Sibneft του Abramovich.

Για μια ακόμη φορά το ρωσικό κράτος ελέγχει τις μεγαλύτερες εταιρείες της ρωσικής οικονομίας μόνο που αυτή τη φορά το κάνει με τη μορφή της συμμετοχής στην ιδιοκτησία παρά με τη μορφή του άμεσου ελέγχου. Το κράτος διαθέτει μεγάλα μερίδια από τις μετοχές ισχυρών εταιριών όπως οι Transneft, Sukhoi, Rosneft, Sberbank, United Energy Systems, Aeroloft και Gazprom.

Επιπλέον το Κρεμλίνο έχει επεκτείνει τη δύναμη του και σε ιδιωτικές εταιρείες μετατρέποντας τα Ροντβάιλερς, τους ολιγαρχικούς, σε Τσιουάουας, όργανα του κράτους. Η φυλάκιση του Khodorkovsky πειθάρχησε τους υπόλοιπους. Σχεδόν αναντίρρητα οι ολιγαρχικοί αναλαμβάνουν κομμάτια δημοσίων έργων και απέχουν από την πολιτική.

Αξιωματούχοι του δημοσίου, ισχυροί γραφειοκράτες  (οι περισσότεροι μέλη της πρώην KGB) γνώριμοι του Βλαντιμίρ Πούτιν, αντικατέστησαν τους ολιγαρχικούς. Το συμβούλιο της Russia Inc που διοικείται από τον Πούτιν είναι κατακυριευμένο από την KGB και ελέγχει την πιο αξιόλογη περιουσία του κράτους ξεκινώντας από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο και καταλήγοντας σε κλάδους όπως αυτοί της πυρηνικής δύναμης, των διαμαντιών, των μετάλλων, των όπλων και των μεταφορών.

Το αποτέλεσμα είναι ένας ιδιότυπος κρατικός καπιταλισμός αποτελούμενος από ορισμένες γιγαντιαίες επιχειρήσεις που ελέγχονται από μια κλίκα αξιωματούχων. Ο ρωσικός καπιταλισμός θα ήταν συγκεντρωτικός έτσι και αλλιώς καθώς οι φτωχές υποδομές ευνοούν τις καθετοποιημένες μορφές παραγωγής. Εταιρείες της βιομηχανίας μετάλλων αναγκάζονται να αγοράσουν λιμάνια για να εξασφαλίσουν την έγκαιρη μεταφορά των προϊόντων τους.

Εντούτοις, οι ρωσικές εταιρείες κινούνται άνετα στην παγκόσμια οικονομία. Εξαγοράζουν ξένες εταιρείες και συμμετέχουν στα διεθνή χρηματιστήρια με επιτυχία.

Καπιταλισμός των «πετρελαιοκρατών».

Το πετρέλαιο μπορεί να μην αναμειγνύεται με το νερό, αναμειγνύεται όμως αγαστά με τα βασιλικά καθεστώτα. Το αποτέλεσμα είναι ο καπιταλισμός των «πετρελαιοκρατών». Οι μοναρχίες της Μέσης Ανατολής χρησιμοποιούσαν πάντοτε τις ενεργειακές πηγές για να διατηρήσουν ανέπαφη της εξουσία τους. Αξιοσημείωτο είναι ότι σήμερα αρκετές από αυτές έχουν καταφύγει στο επαγγελματικό μάνατζμέντ για τη διαχείριση της οικονομίας τους.

Οι αλ-Μαχτούμς του Ντουμπάι δημιούργησαν τον Κόσμο του Ντουμπάι, μια τεράστια κρατική εταιρεία που διαχειρίζεται όλες τους τις υποθέσεις. Στη Σαουδική Αραβία παραχωρήθηκε το μάνατζμεντ εταιρειών όπως η Saudi Aramco και η Saudi Basic Industries σε επαγγελματίες μάνατζερς. Οι αλ-Μαχτούμς μην έχοντας αρκετό πετρέλαιο έτσι και αλλιώς, έστρεψαν το ενδιαφέρον τους σε σύγχρονους κλάδους, εκμοντερνίζοντας έτσι και την οικονομία. Πρόσφεραν στο Ντουμπάι ένα αεροδρόμιο παγκόσμιας κλάσης και έκαναν το Ντουμπάι χρηματοπιστωτικό κόμβο. Ακόμη και ησυντηρητική Σαουδική Αραβία σκοπεύει να δημιουργήσει τέσσερις τεχνολογικές πόλεις.  

Ωστόσο, είναι δύσκολο ακόμη και για τους επαγγελματίες μάνατζερ να βάλουν τάξη στις πελατειακές σχέσεις και στις σπατάλες των μελών της βασιλικής οικογένειας. Ο Κόσμος του Ντουμπάι συσσώρευσε $80 δις χρέος κατασκευάζοντας ουρανοξύστες και τεχνητά νησιά.

Όσο για τις υπόλοιπες «πετρελαιοχώρες» της Μέσης Ανατολής, βρίθουν φαινομένων διαφθοράς με εμφανή τα αποτελέσματα στις δημόσιες εταιρείες τους. Στη Συρία για χρόνια πάνω από 250 εταιρείες βρίσκονται στο κόκκινο. Στην Αλγερία πολλές από τις δημόσιες επιχειρήσεις λειτουργούν στο 50 τοις εκατό των ικανοτήτων τους.

Ο Λεβιάθαν σαν επενδυτής 

Η Βραζιλία είναι το πλέον αμφισβητούμενο μέλος της ομάδας του κρατικού καπιταλισμού. Πρόκειται για μια δημοκρατία που εναγκαλίζεται πολλά από τα στοιχεία του Αγγλοσαξονικού καπιταλισμού. Η Βραζιλία έχει περάσει ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης ιστορίας της προσπαθώντας να εκμοντερνιστεί με όχημα το κράτος.

Στις αρχές της δεκαετίες του 80’ είχε περισσότερες από 500 δημόσιες επιχειρήσεις. Για να αντιμετωπίσει τον πληθωρισμό και τα ελλείμματα, εισήγαγε ένα πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων. Πρόσφατα όμως άλλαξε κατεύθυνση: Ενισχύει κάποιους κρατικούς πρωταθλητές ιδιαίτερα σε κλάδους τηλεπικοινωνιών και ενέργειας. Έχει μάλιστα δημιουργήσει ένα νέο μοντέλο βιομηχανικής πολιτικής. Μέσω της Εθνικής Τράπεζας Ανάπτυξης ασκεί έμμεσο έλεγχο μειοψηφικής ιδιοκτησίας σε πολλές επιχειρήσεις.

Τα πλεονεκτήματα που απολαμβάνει από αυτή τη μορφή έλέγχου είναι ότι δεν χρησιμοποιούνται πια οι δημόσιες επιχειρήσεις για την υπόθαλψη πελατειακών σχέσεων και ότι το κράτος διαθέτει ισχυρή φωνή έτσι ώστε να επηρεάζει τις αποφάσεις τους προς όφελος του. Υπάρχουν μελέτες που υποδεικνύουν ότι αυτό το μοντέλο έχει σε πολλές περιπτώσεις αυξήσει τα κέρδη των επιχειρήσεων καθώς το κράτος ενισχύει τις επιχειρήσεις αυτές με χρήματα που δε θα μπορούσα να βρουν σε μια αγορά κεφαλαίου τόσο υπανάπτυκτη.

Παρ’ όλα αυτά υπάρχει πιθανότητα το σύστημα να ξεπεράσει τα όρια του αρκετά σύντομα. Η ανακάλυψη νέων κοιτασμάτων πετρελαίου από την Petrobras έκαναν τους πολιτικούς να αναθαρρήσουν και η μετακίνηση ισχύος από τις ΗΠΑ στην Κίνα έπεισε πολλούς στη Βραζιλία για την επιτυχία του κρατικού καπιταλισμού. Όμως το αποτέλεσμα είναι ένας αναποτελεσματικός παρεμβατισμός. Το κράτος προσπαθεί να πείσει της Petrobras να χρησιμοποιήσει ακριβό εξοπλισμό αμφισβητούμενης αποτελεσματικότητας για λόγους αδιευκρίνιστους. Σε ένα δεύτερο παράδειγμα το κράτος έχει επιβάλλει συγχωνεύσεις για τη δημιουργία ηγετών. Ακόμη και τα πιο εκλεπτυσμένα μοντέλα κρατικού καπιταλισμού δεν είναι ασφαλή από τους «δραστήριους» πολιτικούς.

Η νέα ελίτ

Οι διάφορες μορφές του κρατικού καπιταλισμού έχουν ένα κοινό: οι πολιτικοί έχουν μεγαλύτερη δύναμη από αυτή που θα είχαν υπό τον φιλελεύθερο καπιταλισμό. Σε αυταρχικά καθεστώτα μπορεί να ανασυνταχθεί η οικονομία με μια μόνο απόφαση. Ακόμη και σε δημοκρατίες όπως η Βραζιλία οι πολιτικοί μπορούν να χειραγωγούν εταιρείες.

Παρά τα όσα λέγονται οι δημόσιες επιχειρήσεις μπορούν να απολαμβάνουν ελευθέριας. Ανάλογα με την ισχύ τους μπορούν ακόμη και να επηρεάζουν τους πολιτικούς που είναι συνδεδεμένες μαζί τους. Ενδεικτικά, πολλοί αναρωτιούνται αν το Κρεμλίνο χειρίζεται την Gazprom ή η Gazprom το Κρεμλίνο.

Πλέον πολλές από τις δημόσιες επιχειρήσεις στις παραπάνω χώρες διοικούνται από στελέχη εκπαιδευμένα στα καλύτερα πανεπιστήμια του εξωτερικού. Για παράδειγμα στην Κίνα υπάρχουν τουλάχιστον 27 πρώην ηγέτες επιχειρήσεων που ανήκουν και στην Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος. Αν ο κρατικός καπιταλισμός επιτρέπει στους πολιτικούς να επηρεάζουν τις επιχειρήσεις επιτρέπει και στους επιχειρηματίες να ασκούν επιρροή στο κράτος.

Πηγή The Economist: http://www.economist.com/node/21542924?zid=293&ah=e50f636873b42369614615ba3c16df4a

Μετάφραση Ελπινίκη Καρακώστα